Ký ức hành trình về với văn hóa Xứ Đông

Đại tá, Th.sỹ Trần Quốc Huy

Hội viên Câu lạc bộ Hải Phòng học

Một ngày đầu đông năm 2025, gần 40 hội viên và gia đình Câu lạc bộ Hải Phòng học có chuyến thăm quan về với văn hóa xứ Đông văn hiến. Trong điều kiện thực hiện chính quyền hai cấp (tỉnh và xã), sáp nhập tỉnh Hải Dương và thành phố Hải Phòng, thì đây là lần đầu tiên, các hội viên CLB Hải Phòng học được đi thực tế tìm hiều về văn hóa xứ Đông thông qua hệ thống chùa và văn miếu.

Thật may mắn nhờ nhân duyên Phật Tổ, trong chuyến thăm quan này, Hòa thượng Thích Thanh Giác - Phó Trưởng ban Hoằng Pháp Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Phó Trưởng ban thường trực Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam TP Hải Phòng, Trụ trì chùa Phổ Chiếu, Chủ nhiệm CLB Hải Phòng học, mặc dù bận rất nhiều công việc của Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Hải Phòng, nhưng dành 1 ngày trực tiếp dẫn đoàn, giới thiệu và cầu nguyện cho thành viên trong đoàn sức khỏe, trí tuệ, hạnh phúc.

6 giờ 15, chuyến xe thăm quan xuất phát từ khu vực Hồ Ông Báo (phường Lê Chân). Xe lướt nhanh trên những con đường vào dịp gặt mùa, những đồng lúa trĩu bông báo hiệu một mùa bội thu. Điểm đến đầu tiên là chùa Động Ngọ, hay còn gọi là chùa Linh Ứng, chùa Cửu Phẩm, tại xã Tiên Tiến, huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương (cũ), nay là thành phố Hải Phòng. Đây là ngôi chùa cổ. Chúng tôi vào chiêm bái nhà Tổ, thắp hương Tam bảo. Tại chùa, đã sưu tầm hơn 100 hiện vật trục đá, cối đá ở nhiều địa phương trong cả nước như Hải Dương, Hưng Yên, Hà Nội, Lao Cai, Thành Hóa...thể hiện cho một nền lúa nước của cư dân đồng bằng Bắc bộ. Nhà chùa đã dùng hơn 200 cối đá xếp thành hình hài Tổ quốc Việt Nam. Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết, trong chùa Động Ngọ còn lưu giữ “Cửu Phẩm Liên Hoa” có niên đại năm 1692 đời vua Lê Hy Tông, một trong 3 kiệt tác kiến trúc Phật giáo Việt Nam còn lưu lại, được Nhà nước công nhận là bảo vật quốc gia (Quyết định số 2496/QĐ-TTg của Chính phủ ký ngày 22/12/2016).

Tiếp theo hành trình, Đoàn chúng tôi về thăm chùa Phú Quân, hay còn gọi là chùa Trà Lai tự. Chùa Phú Quân được xếp hạng di tích cấp quốc gia năm 2002. Theo các bia ký còn ghi lại, chùa được xây dựng vào cuối đời Trần, khoảng thế kỷ thứ XIV. Chùa theo thiền phái Đại Thừa, đặc biệt thờ vị Sư tổ nổi tiếng của thiền phái Trúc Lâm (Yên Tử, Quảng Ninh), đó là Sư tổ Non Đông, quê gốc xã Dương Mông, huyện Kim Thành trước đây. Theo tài liệu còn lưu giữ lại, Sư tổ Non Đông từng trụ trì tại đây và hành đạo tại chùa, khi Ngài viên tịch, tượng Ngài được thờ tại Trà Lai tự.

Đoàn chúng tôi về thăm chùa Giám. Đây cũng là một trong những ngôi chùa cổ kính, được xếp hạng “Di tích quốc gia đặc biệt” cùng với Đền Xưa, Đền Bia (Quyết định số 2028/QĐ-TTg ngày 25/12/2017 của Thủ tướng Chính phủ). Thượng tọa Thích Thanh Lương trụ trì chùa cho biết: Trong chùa còn lưu giữ “Cửu Phẩm Liên Hoa” được chế tác từ Thế kỷ thứ 17. Cửu Phẩm Liên Hoa tại chùa Giám với cánh hoa sen to, mở rộng, những bức tượng Phật, những văn hoa thể hiện nghệ thuật điêu khắc điêu luyện tinh xảo và hết sức sáng tạo của nền văn hóa Xứ Đông. Nhìn Thượng tọa Thích Thanh Lương nhẹ nhàng đẩy Cửu Phẩm Liên Hoa quay tròn mấy vòng, ta như thấy bừng sáng về giá trị con đường tu tập của đạo Phật và chúng sinh, về kiếp luân hồi, thuyết nhân quả trong cõi nhân gian. Tại chùa Giám, chúng tôi dâng hương tưởng nhớ đại danh y Tuệ Tĩnh – Ngài đã tu tập tại đây từ năm 8 tuổi.

Sau khi thăm chùa Giám, Đoàn chúng tôi về thăm Văn miếu Mao Điền tại thôn Mậu Tài, xã Phúc Điền, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương xưa, nay là thành phố Hải Phòng. Văn miếu khởi dựng từ thời Lê sơ (thế kỷ thứ XV), thờ Khổng Tử và các vị đại khoa tiêu biểu. Văn Miếu đã là một công trình uy nghi, bề thế và thâm trầm cổ kính với thời gian. Phần chính gồm hai toà nhà lớn 7 gian, mái cong vút chạm trổ hình rồng phượng áp sát vào nhau. Kiến trúc  xây theo kiểu chữ Nhị, rộng 10 mẫu (3,6 ha), các hạng mục được quy hoạch đẹp mắt, cân đối, hài hòa từ trong ra ngoài. Trước đó, vùng đất xứ Đông có trường thi và hệ thống văn miếu, đến thế kỷ thứ XVIII, Văn miếu được di chuyển và sát nhập với trường thi Hương Mao Điền. Văn miếu Mao Điền cách thủ đô Hà Nội 42 km về phía Đông, là 1 trong hai trung tâm văn hóa giáo dục thứ 2 của cả nước sau Quốc Tử giám, là biểu tượng cho truyền thống hiếu học của vùng đất Xứ Đông. Tại Văn miếu Mao Điền lưu giữ danh sách 637 vị tiến sĩ quê Hải Dương đỗ đạt trong các thời kỳ khoa cử Việt Nam.

Hành trình chuyến thăm quan được kết nối thăm quan chùa Báo Ân tọa lạc tại thôn Trung, xã Dương Quan, huyện Gia Lâm (trước đây), thành phố Hà Nội. Báo Ân là ngôi chùa có mối quan hệ mật thiết với cuộc đời tu hành của các bị tổ sư thiền phái Trúc Lâm. Hiện nay, tại chùa, chính điện là thờ Phật với bức tượng Phật cao 6 mét chế tác bằng gỗ gõ Nam Phi. Tôi đã chiêm bái, vái tượng đức Phật ở rất nhiều nơi, nhưng tượng đức Phật tại chùa Báo Ân là một pho tượng đẹp cả về hình thái và nội tâm đức Phật. Phía sau đức Phật là thờ tam tổ Trúc Lâm: chính giữa là Phật hoàng Trần Nhân Tông, hai bên là thánh tổ Huyền Quang và Pháp Loa. Thượng tọa Thích Thanh Phương trụ trì chùa Báo Ân cho biết: Tại ngôi chùa nhà, Triều Trần đã 6 lần tổ chức truyền ngôi kế vị trị vì đất nước, gắn với những thành công rực rỡ của Nhà Trần: 3 lần đánh tan quân Mông - Nguyên bảo vệ bờ cõi, mở ra một thời kỳ rực rỡ Đại Việt phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, củng cố quốc phòng, bang giao với các nước láng giềng.

Chùa Sủi có tên gọi cổ là Đại Dương tự - Sùng Phúc tự, tọa lạc tại xã Phú Thị, huyện Gia Lâm (cũ), thành phố Hà Nội. Tên Sủi là tên Nôm, vì chùa tọa lạc trên làng Sủi (xưa gọi là trang Thổ Lỗi). Chùa được xây dựng theo hình chữ “Đinh”, gồm 7 gian tiền đường, 3 gian hậu cung, 2 dãy hành lang giáp với tiền đường là 2 lầu 8 mái cheo chuông đồng và khánh đá. Trong chùa còn có nhiều tượng gỗ có giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc tinh xảo thời Lê, Nguyễn. Chùa Sủi có nhiều hiện vật cổ từ Thế kỷ thứ 17 đến 19. Bên cạnh chùa Sủi, còn có đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan và Sư tổ Non Đông được tôn là vị Thành hoàng Làng nơi đây.

Cũng nằm trong chuyến thăm quan, chúng tôi đến thăm chùa Dâu. Chùa Dâu tên chữ là Pháp Vân tự, Diễn Ứng tự hay Cổ Châu tự thuộc xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh (cũ). Chùa nằm ở Trung tâm một khu di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu bậc nhất của quê hương Kinh Bắc (Thành cổ Luy Lâu, đền thờ và lăng mộ Sỹ Nhiếp, hệ thống chùa, dấu tích đền đài, dinh thự...). Tại chùa còn lưu giữ nhiều cổ vật, đặc biệt là bản khắc “Cổ Châu Pháp Vân Phật bản hạnh” có niên đại 1752. Kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học đã khẳng định, chùa Dâu là tổ dinh Phật giáo Việt Nam. Chùa Dâu trở thành di sản văn hóa dân tộc, là một trong những danh lam cổ tự bậc nhất Việt Nam.

Sau khi vào thắp hương Nhà Tổ, chiêm bái Phật tại chùa Keo, Đoàn di chuyển về điểm cuối của hành trình là chùa Dạm. Theo thư tịch cổ, vào năm 1085, nguyên phi Ỷ Lan khi dạo chơi trên núi Đại Lâm, Ngài có ý định xây chùa ở đây. Năm 1086, Triều đình Nhà Lý ra lệnh xây chùa, sau 10 năm thì hoàn thành (1096); khả năng này, chùa Dạm còn gọi là chùa Lãm Sơn (“lãm” là thưởng thức, ngắm, còn “sơn” là núi). Điều đặc biệt là, năm 1105, tại chùa Lãm Sơn lại xây 3 cột đá có kiến trúc hết sức đặc biệt, biểu tượng của sinh thực khí Linga và Yoni của người Chămpa theo tín ngưỡng Bà La Môn được Việt hóa tại vùng châu thổ sông Hồng.

Kết thúc chuyến hành trình, xin được dẫn lời của ông Vũ Minh Đức, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Hải Phòng đồng hành cùng chuyến đi: Hôm nay, chúng ta trở về với những vùng đất linh thiêng, được tiếp thu năng lượng vũ trụ; đồng thời chúng ta cũng được tiếp thu năng lượng từ ánh sáng của Phật Tổ; như vậy, mỗi thành viên Đoàn chúng ta sẽ có thêm sức khỏe, gia đình hạnh phúc, an khang!