Phật giáo đã góp phần làm đẹp thêm đạo đức gia đình và xã hội

Đoàn Minh Ngọc

Hội viên CLB Hải Phòng học

Thế giới loài người đã tồn tại nhiều năm. Mỗi dân tộc tồn tại trên miền đất, lãnh thổ cụ thể, mong muốn đất nước mình vững bền và phát triển. Theo thời gian, các tư tưởng của triết gia, những quan điểm của tôn giáo đã được mỗi nước tiếp nhận những điểm tích cực của nó để thúc đẩy sự vận động tiến hóa phù hợp với lịch sử giữ nước và dựng nước, thích hợp với từng hoàn cảnh tồn vong của đất nước mình.

Du nhập vào Việt Nam, Phật giáo nước nhà phát triển ở thời nhà Lý và đạt đỉnh cao vào thời nhà Trần. Nếu 10 năm Bắc thuộc, tư tưởng Khổng giáo có ảnh hưởng đến sự hình thành nhà nước phong kiến và các rường mối xã hội của nó thì Phật giáo Việt Nam làm mạnh mẽ thêm tinh thần yêu nước buổi đầu của nhà nước độc lập sau chiến công của Ngô Quyền. Từ đó, tư tưởng Phật giáo có vị trí quan trong xã hội, góp phần tạo nên tinh thần tự lực tự cường - sức mạnh của bản lĩnh cốt cách của dân tộc Việt Nam - để vượt qua những thử thách lớn lao của lịch sử.

Thời này, Phật giáo có ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội. Đông đảo nhân dân đã trở thành Phật tử. Nhiều ngôi chùa ở các làng quê là nơi sinh hoạt tâm linh Phật giáo. Có nhà vua bỏ ngai vàng khi tuổi còn trẻ, dựng chùa đi tu, đứng đầu giáo phái lớn của Phật giáo nhưng vẫn quan tâm đến chính sự và thế thái nhân tình. Phật giáo hòa nhập vào dòng chảy lịch sử của đất nước. Nhiều vị có chức sắc tôn giáo được xã hội tôn vinh và thực sự có ảnh hưởng đến tư tưởng, đạo đức, văn hóa của nhân dân theo tinh thần Phật học.

Là một tôn giáo, Phật giáo còn là hệ thống triết học thể hiện cách nhìn về nhân sinh, thế giới, vũ trụ có nguồn gốc từ Ấn Độ để giải thích những sự vật, sự việc trong thiên nhiên, xã hội, tâm linh. Phật tổ Thích ca mâu ni (Sakya mou ni) là người Ấn Độ đã từ bỏ quyền thế quý tộc, xa vợ con để tu hành nhằm xóa khổ đau của con người. Phật tổ quan niệm cuộc đời là biển khổ, bị trầm luân trong đó, phải luân hồi từ kiếp này đến kiếp khác, theo quan hệ nhân quả như một nghiệp báo. Con người tham sống, tham sướng, tham mạnh. Chính lòng tham muốn ấy là nguyên nhân của nỗi khổ của con người. Để diệt khổ, con người phải tiêu trừ lòng tham muốn, phải chính tâm theo đạo, cắt bỏ cái nhân duyên ràng buộc, được giải thoát qua vòng luân hồi, nghiệp báo để tới cõi Niết bàn nơi không còn nỗi khổ của con người nữa. Tìm ra nguyên nhân sự đau khổ của con người chính là giác ngộ. Giác ngộ và giải thoát là căn cốt của đạo Phật.

Muốn giải thoát con người phải tu thân tích đức, phẩm chất tốt đẹp của con người xác định từ những tiêu chuẩn, nguyên tắc được xã hội thừa nhận, từ đó quy định hành vi, quan hệ của con người đối với nhau và đối với xã hội. Con người như thế là con người có đạo đức. Con người không chỉ có đạo đức mà còn có tầm cao văn hóa, biểu hiện ở trình độ khoa học, sự đối xử nhân ái trong đời sống, có những hoạt động sáng tạo giá trị vật chất tinh thần cho xã hội để thúc đẩy lịch sử văn minh của nước nhà. Xây dựng hình ảnh con người có đạo đức, có văn hóa là quan niệm của Phật giáo và cũng là mục đích của xã hội hiện nay. Vẻ đẹp của con người như thế được tạo dựng từ góc độ gia đình đến xã hội rộng lớn.

Là người có gia đình, triết lý tôn giáo của Phật tổ cũng hướng về gia đình. Những lời răn dạy Phật tử về gia đình - quan hệ thân thương các thế hệ huyết thống trong quan hệ ông bà, cha mẹ, con cháu; chung tay xây dựng mái ấm gia đình ngày càng đầy đủ về vật chất và tinh thần; mỗi thành viên đều có trách nhiệm duy trì và làm rạng rỡ truyền thống tốt đẹp về mọi mặt của gia đình và tránh xa những điều xấu… Đại lão Hòa thượng Thích Trí Hải (1906-1979) là một danh tăng, có công lớn trong việc chấn hưng Phật giáo nước nhà, là nhà văn hóa Phật giáo lớn đã viết nhiều tập sách giá trị, trong đó có tập sách “Gia đình giáo dục” như cẩm năng để các Phật tử học tập. làm theo tinh thần sách này để trở thành công dân tốt, góp phần cho sự hưng thịnh của Tổ quốc như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói “Gia đình là tế bào của xã hội, gia đình tốt thì quốc gia tốt”.

Kết cấu của tập sách “Gia đình giáo dục” (1946) của Sa môn Trí Hải gồm 8 chương. Tên mỗi chương sách là một vấn đề quan trọng trong việc xây dựng gia đình tốt đẹp. Tác giả chú ý tính phổ cập các điều khuyên dạy thông qua các thể thơ dân tộc (lục bát, song thất lục bát) và dùng ngôn ngữ giản dị, mộc mạc nên người đọc đều dễ nhớ, dễ thuộc, dễ hiểu về lời răn dạy của người viết để học từ mê tới tỉnh trong biển khổ cuộc đời.

Lời khuyên răn (Chương thứ nhất) về một gia đình hòa thuận, yêu thương. Cha khuyên con học giỏi để làm việc lớn lao:

“Con cố học cho thông mới được

Để sau ra giúp nước giữ nhà”.

Mẹ cũng khuyên con rèn luyện tài trí để:

“Lợi nhà, lợi nước, lợi người, lợi ta”

Anh chị khuyên em làm tròn chữ hiếu với cha mẹ và nguyện thủy chung nghĩa tình chồng vợ.

Lời dạy của Sa môn Trí Hải nhắc nhở mọi thành chung tay xây dựng gia đình hạnh phúc.

Tu dưỡng những phẩm chất tốt của con người thì phải quyết tâm: “Bỏ những tật xấu” (Chương hai). Sa môn Trí Hải khuyên nhủ “Rượu là thuốc độc ở đời”; chọn chi tiết ấn tượng để khắc họa hình ảnh người thuốc phiện “Môi thâm, da bủng, bụng gầy”; người cờ bạc “Xoay ra trộm cắp thành ngay côn đồ”… Tác giả tiếp tục phê phán, lên án những tính xấu của con người cần phải sửa đổi như lười biếng, dốt nát, mù chữ, vô ơn (Chương thứ tám). Lời dạy của Sa môn Trí Hải là một triết lý nhân sinh tích cực và sâu sắc để Phật tử noi theo.

Trong những chương tiếp theo của tập sách “Gia đình giá dục” của Sa môn Trí Hải, tác giả khuyên con người có nhân cách trong giao tiếp xã hội; làm các điều hay; cách sinh sống đúng và đẹp; quan tâm đến cư nhân, xử thế… Tác giả khuyên chọn sách để đọc và mục đích đọc sách:

“Đọc nên đọc những sách hay”

Tác giả cũng phê, phán chuyện đốt vàng mã, lên án sự mê tín:

“Ngán thay những sự dị đoan

Phí tiền nên lắm tro tàn rếch sân”

Mục đích cao quý của tập sách “Gia đình giáo dục”, Sa môn Trí Hải đã đề ra:

“- Muốn gia đình bình an an hưng thịnh đời đời;

- Muốn nhân thế được khỏe mạnh và phẩm giá thanh cao;

- Muốn tránh những điều tai hại cho mình và cho mọi người

- Muốn có những con thảo, cháu hiền để giữ gìn cơ nghiệp”.

Và tác giả chỉ mong “Muôn phần mong được một phần nào chăng” để “Sao cho rạng vẻ con Rồng cháu Tiên (Lời nói đầu). Tính đạo đức sáng đẹp trên từng trang sách của Sa môn Trí Hải.

Phật giáo - không chỉ chú tâm bồi dưỡng đạo đức con người trong gia đình mà còn quan tâm đến đạo đức xã hội. Lòng thương người nặng sâu từ những công việc từ thiện, tiếng kinh cầu siêu, ý thức trách nhiệm xã hội khi chọn nghành nghề. Tinh thần phê phán cái xấu để giữ vẻ đẹp của xã hội.

Trong lĩnh vực văn hóa việc nghiên cứu Văn học và sáng tác Thơ có ảnh hưởng nhiều đến tuyên truyền xã hội về đạo đức theo tinh thần Phật giáo. Cuốn sách “Thơ thiền Phật giáo Việt Nam lược giải” (2019) của Hòa thượng Thích Thanh Giác biên soạn có giá trị văn học và giá trị Phật giáo. Trong buổi đầu dựng nước, nhà sư có vai trò to lớn về chính trị và văn hóa. Nhà sư là những tác giả văn học đầu tiên của văn học nước nhà thời dựng nước. Thể loại thơ có nhiều loại: Kệ - Thơ Thiền - Thơ. Hòa thượng Thích Thanh Giác xác định quan niệm khoa học về thơ Thiền: là hình thức “chịu ảnh hưởng tư tưởng Phật giáo. Nội dung bàn về sinh, tử, hữu vô, tâm, Phật… đã thoát khỏi bài kệ” nó đứng giữa kệ và thơ. Từ quan niệm này, tác giả soi vào 26 bài thơ của nhà sư thời Lý - Trần - Hậu Lê - Nguyễn. Qua những bài thờ thiền này, người đọc tiếp nhận sắc màu Phật giáo để bồi dưỡng ý thức xã hội cho bản thân mình. Làm rõ tính nhân sinh và tính triết lý của nét Thiền trong thơ Phật giáo là đóng góp to lớn của Hòa thượng Thích Thanh Giác.

Phật giáo còn là để tài và cảm hứng sáng tác Thơ của nhiều người. Tình mẫu tử cảm động trong nhiều bài thơ trong dịp lễ Vu lan. Tình yêu thiên thiên nhiên qua cảnh chùa thơm hương. Xúc động trước con phố mang tên Hòa thượng Thích Trí Hải:

“Phố trong tôi, thoảng thơm mùi Thiền

Đường trần gót nhẹ đời an nhiên

Rực rỡ hào quang Thích Trí Hải

Hòa thượng từ tâm ánh mắt hiền”

Giáo lý nhà Phật muốn con người có đạo đức từ gia đình đến xã hội. Mong muốn này có được phải hiểu sâu sắc triết lý nhân sinh và vũ trụ mà Sa môn Trí Hải đã đề cập trong tập sách “Gia đình giáo dục”.

“Một năm cốt ở mùa Xuân

Một ngày cốt ở giờ Dần mà ra

Một nhà cốt ở thuận Hòa

Một đời cốt ở lòng ta Chuyên Cần”.

Nguồn: Bài tham luận in trong “ Kỷ yếu hội thảo Phật giáo Xứ Đông trong dòng chảy văn hóa dân tộc” ( trang 334 – 337)