Đôi điều cảm nhận qua tiểu sử nhà doanh nghiệp nổi tiếng Nguyễn Sơn Hà

Tiểu sử cụ Nguyễn Sơn Hà được cụ thể hiện trong Hồi ký của cụ và những tài liệu khác đã được nhiều người biết đến và tìm hiểu cặn kẽ. Nhân dịp kỷ niệm 40 năm ngày Cụ về với tổ tiên, tôi hân hạnh được cùng con gái út của cụ, hoạ sĩ Sơn Trúc, ôn lại đôi điều về cuộc đời và sự nghiệp của cụ mà chúng tôi cho là nổi bật.

Với cụ Sơn Hà, người được nhà xuất bản Toàn quyền Đông Dương vinh danh trong lần xuất bản năm 1943 là một trong những Người Danh tiếng Xứ Đông Dương thì quả là khó viết đầy đủ.

1. Tuổi thiếu niên và khởi nghiệp vất vả

Sinh ra trong một gia đình nghèo, mồ côi cha sớm, lại trong môi trường xã hội phong kiến thuộc địa đầy rẫy cám dỗ, cụ dẫn dắt đàn em nhỏ, từng bước vươn lên trong cực khổ.

Trong Hồi ký viết năm 1965 của cụ có đoạn “tôi nhớ hồi còn sinh trưởng ở một gia đình bần dân. Năm tôi mới 14, 15 tuổi đầu, nhà lại đông các em, cả thảy 7 người, tôi là lớn nhất. Mẹ tôi chỉ ở nhà nội trợ, công nợ lại như chúa chổm, nên đời sống chúng tôi hồi ấy vô cùng cực khổ thiếu thốn. Anh em chúng tôi phải phân cắt nhau đứa lớn thì xin đi phụ việc để kiếm miếng ăn, còn tôi phải xin đi phụ bàn giấy ở một hãng buôn Pháp, lương tháng được có 3 đồng bạc. Sau khi bố chết, anh em chúng tôi khuyên bảo nhau phải ra sức cố gắng ngày đi làm, tối phải đi học thêm, không lêu lổng chơi bời … sau vài năm anh em chúng tôi mỗi người đã có được công việc vững vàng … “

Khi bắt buộc phải đi làm kiếm ăn, cụ có ý thức chọn nơi làm sao cho vừa làm vừa học, vừa có tiền nuôi các em. Cụ viết : “tôi thi trúng vào sở pháo thủ, nhưng vì số lương có 15 đồng, không đủ nuôi các em, nên tôi bỏ đi làm kế toán, đánh máy ở nhà buôn Pháp, rồi lại chuyển sang hãng sơn dầu gọi là hãng Sauvage Cottu. Tuy làm kế toán, đánh máy, nhưng tôi rất chú ý xem xét học hỏi về nghề chế biến sơn, vì nghĩ đến câu “phi thương bất phú” .

Thế là cứ mỗi lần lão chủ đi vắng, tôi lại nhảy lên bàn giấy của lão lục hết sách vở chuyên môn, ngấu nghiến đọc”.

Thật là cụ có một tuổi thiểu niên tự lập, tự học quá khó khăn, vượt qua gian khổ từng ngày để tích luỹ kiến thức, để trưởng thành trong quá trình khởi nghiệp.

2. Chiến thắng trong cạnh tranh khắc nghiệt

Cụ Sơn Hà viết trong Hồi ký: “khi lão chủ chết hãng sơn bán cho một sở khác, tôi xin thôi về nhà, bán chiếc xe đạp lấy tiền mở một cửa hàng con con, vừa nhận việc kẻ chữ, quét tường quảng cáo, vừa thí nghiệm làm sơn, dung nạp được đàn em nhỏ có việc làm và đi học.

Năm ấy, tôi còn nhớ, vào khoảng năm 1917, do vừa làm vừa nghiên cứu thí nghiệm các nguyên liệu có sẵn trong nước nên việc sản xuất sơn của tôi đã có chiều hướng phát đạt. Tôi đặt làm được cối xay sơn bằng sắt thay cho cối đá mua ở chợ, nên chất lượng sơn tốt, giá lại rẻ, gây được tín nhiệ trong giới Hoa kiều và cai thợ. Thực dân thì khi rẻ không thèm dùng. Chúng nói rằng: “hàng của Annamite là đồ tồi”.

Tôi hết sức tức giận, quyết tâm làm cho chúng nó phải phục mình, thế là ra sức phấn đấu bằng mọi cách, mọi hình thức quảng cáo tuyên truyền, cho sơn không lấy tiền để mọi người có thiện cảm với hiệu sơn của tôi. Ngày ấy phải đặt một cái tên thật kêu là “Resistanco” để có thể sau này đối chọi được với hiệu con rùa Testudo hãng tôi làm trước. Qua nhiều lần đạt được kết quả, sau một hãng buôn đồ sắt lớn nhất ở Hải Phòng vì thấy hàng của tôi bán được, có lãi, nhận buôn sơn của tôi và cứ đà ấy lan rộng sang các nhà khác, các sở khác. Và cũng từ đó giữa hai hiệu sơn Resistanco của tôi và Testudo của người Pháp nổ ra cạnh tranh nhau kịch liệt, giành giật nhau từ mối hàng. Thanh thế sơn của tôi ngày càng lớn mạnh, vì sơn rất mau khô, vừa bền lại vừa rẻ. Hãng sơn của Pháp phải mượn lần lượt mấy kỹ sư từ Pháp sang, hòng đánh bại tôi trên thị trường. Tôi còn nhớ được tên mấy vị kỹ sư này là các ông Bouvier, Chaix …

Viên kỹ sư Bouvier sau khi bị giãn ra còn sang xin giúp việc cho tôi, nhưng tôi không nhận.

Rút cuộc là sơn của chúng ngày càng bị sa sút, mất tín nhiệm.”

Thế là từ một thanh niên làm công ăn lương, bằng cách “học mót”cụ quyết tâm tìm lối đi riêng để có một loại sơn riêng mang thương hiệu Việt, sẽ từng bước cạnh tranh với sơn của các nước công nghiệp hiện đại.

Càng cạnh tranh càng phát triển, kỹ nghệ ngành sơn dầu của cụ phát triển tới mức các nhà buôn Pháp trước đây coi rẻ nay xin được đại lý độc quyền ở Tourane, Saigon, Phnom Pênh, sang cả Bangkok rồi sang cả chính quốc Pháp. Tuy nhiên đây chỉ là thắng lợi bước đầu. Bọn chủ Pháp dựa vào chính quyền thực dân đã “dùng mọi thủ đoạn đểu cáng đê hèn như đổ cho tôi mua hàng của kẻ cắp, phạt vạ” nhưng sơn của cụ vẫn vững vàng, không bị suy vong như mong muốn của chúng.

Xin thêm một sự kiện thể hiện sự cạnh tranh khốc liệt. Cụ viết như sau :”bỗng nhiên một hôm tôi nhận được một nghị định của đốc lý bắt tôi phải tức khắc dời cơ sở sản xuất đi nơi khác, lấy lý do là để đảm bảo sức khoẻ cho nhân dân ở xung quanh.

Tin đến như sét đánh ngang tai !”

Rõ ràng đây là một thủ đoạn hết sức thâm độc nhằm mục đích làm cho cụ phải phá sản, chúng sẽ tiêu diệt được đối thủ cạnh tranh. Tuy nhiên cụ rất bình tĩnh tìm cách đối phó. Kết quả điều tra của cụ là do bên cạnh xưởng của cụ có một tay chủ mỏ, con nó không được khoẻ do khí thải của xưởng sơn nên nó ép nhà chức trách Pháp bắt cụ dời xưởng đi nơi khác. Nếu phải dời đi thì công lao, của cải, tiếng tăm trên 10 năm của cụ có nguy cơ xoá sạch.

Tuy nhiên, bằng nhiều cách đấu lý với bọn thực dân, xưởng của cụ không phải dời đi, sản xuất ngày càng phát đạt, cụ vẫn “đem sơn tô điểm sơn hà” như nhà thơ Huy Cận ca ngợi.

Vượt qua muôn ngàn thủ đoạn cạnh tranh và chèn ép của thực dân, cụ đã giành thắng lợi, sơn Resistanco trở thành một thương hiệu vĩ đại đem về vẻ vang và lợi nhuận.

3. Những đóng góp của cụ đối với Cách mạng và Xã hội

Thành công to lớn tạo ra một sản phẩm, một thương hiệu lớn, một gia sản, sáng chế, kinh nghiệm kinh doanh … cụ đều cống hiến cho xã hội, cho dân tộc. Xin được đưa ra đôi ba dòng, vài thống kê còn rất sơ sài, không đầy đủ về những gì cụ Nguyễn Sơn Hà đã cống hiến cho đời, cho cách mạng và chung lại là cống hiến cho dân tộc Việt Nam.

• Toàn bộ cơ nghiệp mà cả cuộc đời kinh doanh gian khổ đã được dâng cho Tổ quốc thân yêu.

• Cụ đứng đầu Hội Truyền bá Quốc ngữ Hải Phòng.

• Cụ lập trường Dục Anh nuôi dạy trẻ mồ côi

• Cụ chu cấp lương thực cứ người nghèo, người đói khổ

• Lập đồn điền trồng lúa gạo tạo công ăn việc làm cho nhiêu gia đình nông dân không đất

• Trên mười người con do các cụ sinh ra và giáo dưỡng đã trưởng thành trên rất nhiều lĩnh vưcj, là những người hữu ích cho xã hội. Đặc biệt, người con cả của cụ Liệt sĩ Nguyễn Sơn Lâm A đã anh dũng hy sinh ngay trong những ngày mở đầu kháng chiến chống thực dân Pháp ở Hải Phòng.

4. Cảm nhận của nhiều người, nhiều giới về cuộc đời và sự nghiệp của Danh nhân yêu nước Nguyễn Sơn Hà

• Cụ Nguyễn Sơn Hà nổi tiếng là người giầu có ở Hải Phòng và Xứ Đông dương xưa cả về việc kinh doanh sản xuất và hoạt động chính trị xã hội. Xin phép ghi lại đây một số nhận xét, lời ca ngợi của từ những người dân bình thường, những người bạn, những người làm công cho cụ tới những lãnh tụ Cách mạng như Chủ tịch Hồ Chí Minh và các tổ chức đoàn thể xã hội

• Chủ tịch Hồ Chí Minh viết thư cho cụ từ tháng 5 năm 1949 khen ngợi cụ về việc phòng chống giặc dốt và đề nghị lập giải thưởng chống giặc dốt

• Thủ tướng Phạm Văn Đồng viết ngày 16/8/1994 “Tôi nghĩ Nguyễn Sơn Hà là một tấm gương sáng đối với các nhà doanh nghiệp trẻ ngày nay về lòng yêu nước và ý chí kinh doanh”

• Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết ngày 13/9/1994 về sự khiêm tốn, trung thực khi cụ không nhận lời mời ra làm Bộ trưởng Bộ Kinh tế mà giới thiệu người khác.

• Tổng Bí Thư Nguyễn Văn Linh viết ngày 4/11/1986 về những đóng góp của gia đình cụ Nguyễn Sơn Hà cho đất nước và cách mạng từ từ trước Cách mạng tháng 8/1945

• Cụ Hoàng Quốc Việt gửi thư cho Bí thư Thành uỷ Hải Phòng nói về những đóng góp của cụ Nguyễn Sơn Hà và gia đình cho cách mạng

• Cụ Lê Quang Đạo ca ngợi công lao của cụ nhân dịp Hội thảo 100 năm ngày sinh của cụ

• Bí thư Thành uỷ Hoàng Tùng sau cách mạng tháng 8/1945 có bài dài ca ngợi cuộc đời vinh quang của cụ Nguyễn Sơn Hà

• Cụ Nguyễn Công Hoà, Bí thư Thành uỷ thời Mặt trận Bình dân viết về nhiều kỷ niệm với gia đình cụ

• Và đặc biệt, nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu đã tặng cụ đôi câu đối bằng chữ Hán

“Hoá học bác Âu trường, tô điểm Sơn hà tâm hữu tất

Công khoa tồn Việt chủng, chuyển vi thời thời thế thủ vi cơ”

Là lớp người sinh ra sau cách mạng tháng 8 năm 1945, chúng tôi chỉ được nghe kể và đọc sách về hoạt động kinh doanh của cụ một cách không đầy đủ. Vài năm gần đây may mắn có dịp được con cháu cụ cho xem thêm sách, báo, ảnh … về cụ. Nhân dịp này xin viết ít dòng về cụ để tự răn mình.