Chúa Bà Ngũ Phương trong tín ngưỡng dân gian Hải Phòng.
- Thứ hai - 10/02/2025 05:00
- In ra
- Đóng cửa sổ này
Trong tín ngưỡng dân gian của người Hải Phòng, Chúa Bà Ngũ Phương (năm phương) là một vị thánh chúa cai quản năm phương trời đất, bản cảnh bản xứ ngũ phương và là một vị thánh Mẫu. Bà thường được người dân Hải Phòng và một số vùng lân cận như Hải Dương, Thái Bình, Nam Định, Quảng Ninh, Hòa Bình thờ phụng
|
|
Vậy năm phương mà Chúa Bà cai quản là gì?. Người xưa quan niệm có 5 phương trời đất (theo dịch lý ngũ hành), đó là Trung khu (ở trung tâm), Đông khu (ở phía đông), Tây khu (ở phía tây), Nam khu (ở phía nam), Bắc khu (ở phía bắc).
Bà chúa ngũ phương chính là người cai quản 5 khu trời - đất này hay còn gọi là bản cảnh bản xứ ngũ phương.
Với quan niệm về 5 phương trời đất này mà tranh dân gian Đông Hồ và Hàng Trống thường vẽ tranh ngũ hổ với 4 con hổ trắng, xanh, đen, đỏ đang chầu vào một con màu vàng ở giữa. Trong đó hổ trắng tượng trưng cho phương tây (hành Kim); hổ xanh tượng trưng cho phương đông (hành Mộc); hổ đen tượng trưng cho phương nam (hành Thủy); hổ đỏ tượng trưng cho phương bắc (hành Hỏa). Con hổ màu vàng (hành Thổ) ở giữa chính là trung khu.
Người ta còn gọi Chúa Ngũ phương là bà Chúa Quận Năm Phương (hay là Vũ Quận Bạch Hoa Công Chúa) là từ xuất xứ có thật trong lịch sử của nhân vật này, điều này thì ít người biết tới.
Bà là người trang Gia Viên (tên nôm là làng Cấm) nay thuộc phường Gia Viên, quận Ngô Quyền-Hải Phòng. Vì có công giúp Ngô Vương Quyền lo quân lương trong trận chiến Bạch Đằng năm 938 mà sau đó bà được ông phong tước Quận Chúa (coi như con nuôi). Theo thần phả, bà nguyên là một tiên cô trên thượng giới, thác sinh vào một gia đình họ Vũ ở làng Gia Viên và được gọi tên là Vũ Thị Quyến Hoa – một người con gái xinh đẹp, đảm đang. Khi Ngô Quyền khởi binh chống lại quân Nam Hán xâm lược, với sự tháo vát, đảm đang, bà được phong nữ tướng lo việc quân lương, góp phần giúp đánh tan 20 vạn quân xâm lược Nam Hán trên sông Bạch Đằng năm 938.
Với công đức của bà, dân sở tại đã dâng sớ tâu trình triều đình nên nhiều triều đại từng ban sắc phong bà làm phúc thần. Trải qua thời gian, thiên tai, chiến tranh các bản sắc phong đều bị hủy hoại hoặc mất nên tại đền Tiên Nga phố Lê Lợi (nơi thờ chính của bà) nay chỉ còn giữ được 2 đạo sắc sao của vua Khải Định và Bảo Đại triều Nguyễn. Trong đó, năm 1924, Vua Khải Định sắc phong bà là: “Ngũ Phương Vũ Quận Quyến Hoa Công Chúa Hộ Quốc Trang Huy Thượng Đẳng Thần” (hàng thứ hai trong thần điện Việt Nam), lại sắc chuẩn cho làng Gia Viên được thờ phụng.
Vũ Quận chúa Quyến Hoa còn được người dân gọi là Bạch Hoa công chúa (sau khi Ngô Vương Quyền được nhân dân suy tôn là Vua thì bà Quyến Hoa cũng có danh xưng công chúa).
Nhưng tên gọi thế nào không quan trọng, quan trọng là trong tâm thức người dân Hải Phòng, bà chúa Ngũ Phương là một vị nữ thánh có công với dân, với nước và với truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, người ta tôn thờ bà như một vị Thánh Mẫu (cũng như Thánh Mẫu Lê Chân).
Thần phả về bà kể rằng, sau khi bà mất (về trời), bà được Thượng Đế giao cai quản 5 phương trời đất - bản cảnh bản xứ ngũ phương.
Trong quan niệm dân gian người Hải Phòng, Vũ Quận chúa Quyến Hoa là vị nhân thần hiển thánh linh thiêng với nhiều giai thoại kỳ bí mà thật, giả khó có căn cứ để xác minh.
Vì sao tên bà là Vũ Thị Quyến Hoa lại còn được gọi là Bạch Hoa công chúa (công chúa màu trắng) thì có nguyên nhân sau đây:
Trong các giai thoại dân gian của người Hải Phòng, người ta thường kể rằng, Chúa Bà thường hiện hình vào canh ba, giờ tý trong nốt một cô mỹ nữ với xiêm y màu trắng, giày trắng, rong chơi khắp chốn rồi về ngự ở các cây đa to. Có lẽ vì vậy mà tại nhiều cây đa có giai thoại Chúa biến tại đó hoặc đánh rơi vật dụng (nơi đó người ta thường lập đền, miếu để thờ) như cây đa 13 gốc ở xóm Trại phường Đằng Giang quận Ngô Quyền (nơi người phu kéo xe tay ban đêm chở bà từ đền Nghè về đến đó thì quay lại không thấy người phụ nữ bận đồ trằng nữa), hay cây đa ở xã An Đồng huyện An Dương (nơi Bà đánh rơi chiếc hài cườm) .
Ngày mất của chúa Vũ Quận Quyến Hoa được cho là 16 tháng 6 âm lịch, vào khoảng năm 939 – 944, còn ngày sinh không ai được rõ. Vào ngày khánh kỵ này, tại các nơi thờ chúa Năm Phương người ta đều tổ chức tế lễ, hầu đồng tri ân công lao nữ Chúa.
Tôi thường tự hỏi: Tại sao trong 2 nữ tướng góp công vào chiến thắng Bạch Đằng giang là bà Bùi Thị Từ Nhiên (người giúp lo quân lương, hậu cần của Hưng Đạo Vương năm 1288) và Vũ Thị Quyến Hoa (tướng quân lương, hậu cần của Ngô Vương Quyền năm 938) thì chỉ bà họ Vũ là được dân gian phong thánh? (dù nhân dân ta vẫn phối thờ cả hai bà cùng 2 vị anh hùng dân tộc Ngô Quyền và Trần Hưng Đạo tại các đền, miếu). Phải chăng, bởi chiến thắng Bạch Đằng của Ngô Quyền với sự góp công của bà Vũ Thị Quyến Hoa có ý nghĩa hết sức quan trọng với dân tộc ta khi nó chấm dứt hơn 1000 năm đô hộ của phong kiến phương Bắc, mở đầu thời kỳ phong kiến tự chủ lâu dài của đất nước. Có thể còn một lý do nữa là, bà Vũ Quyến Hoa được Ngô Vương phong là Quận Chúa và sau này còn hiển linh hoặc âm phù cho dân, cho nước (có giai thoại lưu truyền về việc bà báo mộng cho Hưng Đạo Vương trong trận Bạch Đằng năm 1288). Cũng không phải vô cớ mà nhiều triều vua đều ban sắc phong thần cho Vũ Quận chúa Quyến Hoa.
Trong tín ngưỡng Tứ Phủ của người Việt, chúa Ngũ Phương không phải là một vị Thánh cô phổ biến trong hàng thứ hai của đạo Mẫu được thờ nhiều như cô Nhất Thượng Thiên, Cô Đôi Thượng Ngàn, Cô Ba (Bơ) Thoải phủ, Cô Tư Ỷ La, Cô Năm suối Lân… (12 thánh cô hầu cận các thánh Mẫu trong Tứ phủ).
Chúa Bà Năm Phương chỉ được tôn xưng trong các canh hầu ở một số vùng như Hải Phòng và một số địa phương lân cận. Trong các đàn lễ mở phủ hoặc hát văn hầu thánh Chúa, người ta thường dâng một tòa đàn gọi là đàn Chúa Bà: gồm có hình Chúa Quận Năm Phương, hai cô hầu cận, (có khi là cả hình 12 cô bé theo hầu thánh cô) và nón Chúa, hài cườm, một cỗ xe ngựa, hoặc xe phu kéo (gắn với giai thoại về việc Chúa Bà hay gọi xe tay để đi) gọi là xe Chúa Bà (tất cả trong trang phục màu trắng) và thỉnh mời Chúa Bà Năm Phương về ngự để chứng đàn đó.
Trong các giá hầu Chúa bà Ngũ Phương, các thanh đồng thường mặc trang phục mầu trắng (áo dài trắng, hài trắng, khăn đội đầu màu trắng) và Chúa Năm phương thường được thỉnh trước chầu Năm suối Lân (thánh cô cai quản sơn trang ở dòng suối Lân, sông Hóa thuộc vùng Hữu Lũng-Lạng Sơn). Thứ tự ưu tiên khi hầu này có thể là do Chúa Ngũ Phương cai quản 5 phương trời đất nên thuộc phủ Thượng Thiên (phủ cao nhất trong tín ngưỡng thờ Tứ phủ của người Việt).
Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của tín ngưỡng thờ mẫu của người Việt, ở Hải Phòng, chúa bà Năm Phương đã trở thành vị thánh đặc biệt. Sử sách ghi chép về bà rất ít nhưng truyền ngôn trong dân gian về bà rất sâu đậm, linh thiêng. Nhân dân lập miếu, đền thờ bà ở nhiều nơi trên địa bàn Hải Phòng. Sau đây là một số điểm thờ phụng chúa bà Năm Phương ở Hải Phòng mà tôi được biết:
1. Đền Tiên Nga, số 53 phố Lê Lợi
2. Chùa Cấm (Linh Quang Tự): phối thờ. (Tương truyền chùa Cấm thuộc phố Cấm được xây trên nền nhà của Chúa bà xưa)
3. Đình Cấm – đình Gia Viên.
4. Cây Đa 13 gốc ở phường Đằng Giang, quận Hải An, Hải Phòng.
5. Chùa Vẻn (An Biên cổ tự): Phối thờ.
6. Đền Bà Chúa Năm Phương ở Đồ Sơn (gần đền cô Chín suối Rồng) đang được xây dựng rất nguy nga.
7. Cây đa ở công ty giày Thống Nhất ở đường 208, xã An Đồng (huyện An Dương) ngày nay được cho là linh thiêng hơn cả vì tương truyền là nơi Chúa Bà hiển thánh về ngự, đánh rơi chiếc hài ở gốc cây.
8. Đền chúa Ngũ Phương ở đầu vườn hoa Chéo, phố Trần Hưng Đạo (nay không còn)
…
Căn cứ vào quan điểm tôn thờ của nhân dân đối với các vị nhân thần có công với nước, tôi cho rằng Chúa Bà Ngũ Phương thuộc vào hàng tứ phủ Chầu Bà, vị trí tương tự như Chúa Thác Bờ hay Cô Năm Suối Lân – những nhân vật có thật trong lịch sử Việt Nam được nhân dân phong thần.
Tuy không được thờ phổ biến trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, nhưng ở Hải Phòng, chúa Ngũ Phương vẫn là một vị thánh mẫu linh thiêng được nhiều người tôn thờ. Điều này thể hiện quan niệm, truyền thống tốt đẹp của nhân dân địa phương và đáng được tôn trọng.
(Nguồn: Chúa Bà Ngũ Phương trong tín ngưỡng dân gian Hải Phòng / Phạm Văn Thi // Tạp chí “Cửa Biển”. - số 239 - tháng 6/2022; tr. 75-77)