Cha và con - bột màu

TRẦN ĐÌNH DIỆU

Những tác phẩm đi cùng năm tháng

NGÔ XUÂN TIẾN – TẠP CHÍ MỸ THUẬT SỐ 373&374

…Xem tranh để nhận ra rằng : Nghệ thuật hiện thực chủ nghĩa là một thái độ sống, một cách nhận thức hơn là một cách vẽ tả chân hay chọn chủ đề.Yêu người quan trọng hơn yêu nghệ thuật.Và chỉ tình yêu đầu tiên ấy mới dẫn tới ‘thành công nghệ thuật’ trong mối tình thứ hai của bất cứ họa sĩ nào-tình yêu cái (thẩm)mỹ mà họ muốn hiến cả đời mình… (Nhà nghiên cứu mỹ thuật Nguyễn Quân).

Hoạ sĩ Trần Đình Diệu (1938 – 2004), sinh ra trong một gia đình có nghề nhuộm thủ công, tại Hải Phòng. Ông có thời gian học phổ thông và sau đó, sinh sống tại Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp phổ thông, ông có điều kiện học vẽ tại tư gia một số họa sĩ danh tiếng ở Hà Nội. Từ năm 1959 đến 1961, ông có điều kiện học vẽ tại tư gia một số hoạ sĩ danh tiếng ở Hà Nội như: Đình Minh, Mạnh Quỳnh, Phạm Viết Song, Lương Xuân Nhị, Hoàng Tích Trù. Năm 1962, ông trở về Hải Phòng, công tác trong ngành văn hóa-thông tin của thành phố quê hương và luôn dành thời gian cho việc sáng tác của cá nhân. Cũng từ đây, ông vẽ tranh như viết nhật ký, chép sử về thành phố quê hương. Mảng đề tài nổi bật thời kỳ này là Đất và Người Hải Phòng. Giai đoạn này ông tìm hiểu rất nhiều nền hội hoạ trên thế giới, đặc biệt thích hoạ sĩ Renato Guttuso – hoạ sĩ người Ý có lối vẽ hiện thực nhưng đã phá cách. Ông thử với nhiều lối thể hiện trên các chất liệu có được thời kỳ khan hiếm để tìm ra lối đi riêng của mình. Ông thường nói: “Người hoạ sĩ cũng là nhà khoa học nếu tìm ra phong cách thể hiện riêng”.

Hoạ sĩ Mai Long thường “hẹn hò” cà phê, đàm đạo và cùng vẽ với hoạ sĩ Trần Đình Diệu thời ấy kể lại: “Thời trẻ ông Diệu vẽ nhiều bức tranh khổ lớn, lạ. Ông rất khó tính, chính tôi đã chứng kiến ông vẽ đi vẽ lại nhiều lần và loại đi rất nhiều bức tranh không ưng ý. Ông có quan điểm rõ ràng về nghệ thuật. Tức là ông cũng nghiên cứu tìm hiểu rất nhiều nghệ thuật thế giới, ông lại muốn làm cho một thế giới riêng của mình trong cái sự sáng tạo ấy. Đấy là điểm khó và điểm cần thiết của người nghệ sĩ trong việc sáng tạo. Bởi vậy, cái sự trăn trở, khó tính của ông trong nghệ thuật luôn diễn ra hàng ngày. Bằng những ghi chép ông đã thay đổi rất nhiều, không muốn lặp lại những kỹ năng sáng tạo của những hoạ sĩ khác, luôn muốn tìm những nẻo đường riêng để đạt đỉnh cao nghệ thuật của riêng mình. Ông có lối vẽ rất tìm tòi, khoẻ mà tình cảm, bố cục đẹp, lối vẽ hiện đại. Ông là người có năng lực, say nghề và sống chuẩn mực, tình cảm nên nhiều người quí”.

Nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Quân khi xem các tác phẩm của ông giai đoạn này cũng nhận định: “Anh ấy bất cần, luôn muốn khám phá, luôn muốn đổi cách vẽ của mình, tìm cách vẽ này không được lại tìm ra cách vẽ khác. A Diệu không tìm hình thức hội hoạ mới để ra oai, ông tìm tòi để biết mình, cảm xúc của mình đối với nghệ thuật như thế nào. Vẽ hoa chẳng hạn, nói lên cái nhiệt tình, tình yêu cuộc sống có phần thê thảm của nó. Nó có cái đau đớn của cái đẹp chứ không phải cái đẹp cho chúng ta ngưỡng mộ. Vẽ hoa lay dơn đỏ rực trong lúc nó sắp chết. Anh ấy vẽ về phụ nữ cũng không làm đẹp, không tả tình, tôi có cảm giác gặp lại được những con người ấy. Nói về hoạ sĩ người ta cứ nói đến tình yêu nghệ thuật nhưng ở đây bất chợt tôi nhận thấy tình yêu nghệ thuật không quan trọng lắm, tình yêu con người là quan trọng. Nghệ thuật của anh ấy làm tôi cảm động bởi tôi thấy tình yêu con người của anh ấy, tình yêu đất Hải Phòng, tình yêu cuộc sống Hải Phòng. Anh Diệu làm cho người xem hiểu về con người hơn, yêu mến con người hơn chứ không làm nổi bật cái tính địa phương của con người Hải Phòng. Nghệ thuật khi vượt qua cái tính địa phương của nó cũng đạt được mức biểu cảm chung hơn, rộng lớn hơn”.

“Những tác phẩm đi cùng năm tháng” cũng chính là tựa đề của triển lãm cá nhân của cố hoạ sĩ Trần Đình Diệu được gia đình tổ chức tại Atena gallery, số 96- Trần Quốc Toản, quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội vào tháng 12 năm 2023 vừa qua. Đây cũng là lần đầu tiên, hội hoạ của ông được chính thức giới thiệu tới công chúng yêu nghệ thuật Thủ đô, như sự “trở về” nơi chốn ban đầu nghệ thuật của ông. Triển lãm trưng bày 30 bức tranh và ký họa, mà phần lớn được vẽ trong khoảng thời gian 1964-1972 (giai đoạn thành phố Hải Phòng quê hương ông cùng cả nước trải qua những năm tháng chiến tranh đầy gian khó). Các bức vẽ trong giai đoạn nói trên được thể hiện với đa dạng chất liệu: bột màu, màu nước, ký họa bút sắt. Rất đáng chú ý là những ký họa bút sắt thể hiện khung cảnh một số nơi ở Hải Phòng sau khi bị ném bom có tính chất hủy diệt. Trên tranh, họa sĩ đã chọn lựa chi tiết đặc tả hoặc để ở vị trí tiền cảnh là những cột trụ, khung nhà vẫn vững vàng sau bom đạn, như là cách biểu tỏ thái độ của con người trước hoàn cảnh khốc liệt qua lăng kính của cá nhân họa sĩ. Không có bóng dáng con người ở đó nhưng những bức vẽ lại cho thấy thật nhiều sức sống, sự sống.

Bình yên vừa là sự lựa chọn chủ đề mà có lẽ cũng vừa là mong ước của họa sĩ để thể hiện trên các bức tranh khác. Ông không chú trọng tả thực mà chú trọng vào suy nghĩ của cá nhân ông trước hiện thực, chú trọng vào nội tâm của nhân vật có hòa quyện với nội tâm cá nhân ông tại thời điểm cầm bút. Đặc biệt, họa sĩ cùng lúc mong muốn biểu đạt những thể nghiệm về bút pháp tạo hình. Vì thế, người xem có cơ hội khám phá ngôn ngữ hội họa hơi hướng biểu hiện và lập thể trong nhiều bức vẽ của ông ở giai đoạn mà chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là dòng chính với tất cả những ưu việt.

“Một người đàn ông phong trần cao lớn một tay bồng em bé gái trên vai, tay kia cầm bút như cầm đoản kiếm, thần khí bừng bừng trước tấm vải vẽ vô hình. Khá ngộ nghĩnh và cảm động vì chàng họa sĩ hiện ra vừa như một người cha ân cần vừa là một chiến sĩ cảm tử (kiểu Xô-viết).Một người đàn ông vạm vỡ đang về già ngồi chống tay suy niệm ‘cô đơn tuyệt đối’ trong một thiên nhiên âm u, lạnh và vô định.Nhân vật duy nhất này dằn vặt, trầm tư về con người hay nghệ thuật đây? Ta thấy trong di sản hội họa của Trần Đình Diệu những hoang mang, day dứt, những xác quyết nhiệt tình và thất vọng ở đời cũng như trong khi vẽ , những điều đủ là giấy chứng nhận cho một nhân cách một nghệ sĩ đích thực.”

Có thể nói, cả một đời đam mê, hoạt động sáng tạo nghệ thuật, cố hoạ sĩ Trần Đình Diệu luôn muốn hoàn thiện mình nhưng ông biết mình không bao giờ “hoàn thiện”. Nếu như lời ông bông đùa với bằng hữu “đáng nhẽ tôi phải kéo dài vài năm nữa nếu không bị chữa nhầm sang bệnh lao…” là sự thật thì mấy năm cuối “chắc” ông lại muốn nghiên cứu thêm cái gì đó…

Xin dẫn kết bài viết của nhà nghiên cứu mỹ thuật Nguyễn Quân tháng 6 năm 2019 để khái quát con người và những giá trị nghệ thuật mà ông đã gửi lại: “Trước di sản của hoạ sĩ Trần Đình Diệu thế hệ nghệ sĩ trẻ Hải Phòng hôm nay sẽ nói một lời biết ơn chân thành!”.