Ngày 1/10/2009, ca trù nước ta được tổ chức Giáo dục-Khoa học-Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp. Cùng với các Di sản văn hóa phi vật thể khác của Việt Nam được UNESCO ghi danh, ca trù trở thành niềm tự hào của văn hóa dân tộc.
Sở dĩ di sản này được coi là loại hình văn nghệ dân gian cần bảo vệ khẩn cấp vì số nghệ nhân nắm giữ tinh hoa nghệ thuật này ngày một mai một, ca trù có nguy cơ thất truyền, trong khi số người quan tâm, học - theo nghiệp ca trù cũng ít dần trong bối cảnh xã hội dần thờ ơ với loại hình ca nhạc này.
Ca trù còn gọi là hát cửa đình, hát cửa quyền hay nói một cách dễ hiểu, đây là một hình thức sinh hoạt không thể thiếu trong mỗi dịp tế lễ thần thánh ở các đền hay đình làng và trở thành một nét đẹp của văn hóa Việt Nam từ xa xưa.
Ca trù xưa ngoài việc đáp ứng nhu cầu giải trí còn có chức năng văn hóa-xã hội như dùng để hát thi, hát chơi, hát mừng thọ, đón tiếp sứ giả nước ngoài. Lối hát này xuất hiện sơ khai vào đầu thế kỷ XI và đến thế kỷ thứ XV thì ca trù phát triển thịnh hành, được giới quý tộc và trí thức yêu thích. Có thể nói, Ca trù là một sự phối hợp nhuần nhuyễn và đỉnh cao giữa thi ca và âm nhạc.
Xưa nghệ nhân trình diễn là để kiếm sống, còn trong giai đoạn hiện nay, nghệ nhân trình diễn còn là vì đam mê một loại hình văn hóa truyền thống đã có từ lâu đời, mong muốn truyền dạy, bảo tồn nó cho thế hệ sau. Không gian trình diễn, truyền dạy cũng trở lên đa dạng hơn, có thể là ở Đình, ở Phủ, cũng có thể là ở Nhà văn hóa hoặc đơn giản chỉ là tại nhà của một nghệ nhân nào đó. Giữa sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông thời hội nhập làm thay đổi thói quen, sở thích nghệ thuật của công chúng thì việc gìn giữ và phát huy được nghệ thuật Ca trù tại Hải Phòng với sự kế thừa, sự sáng tạo, truyền dạy từ thế hệ này sang thế hệ khác của các nghệ nhân, giáo phường, câu lạc bộ là những cố gắng đáng khích lệ, động viên.
Trong hành trình gìn giữ và quảng bá loại hình ca nhạc “bác học” là ca trù (hay còn gọi là hát ả đào) ở Việt Nam nói chung và ở Hải Phòng nói riêng, ca trù đã trải qua quá trình phát triển nhiều thăng trầm.
Ở Hải Phòng, đóng góp tích cực cho việc bảo tồn và phát triển ca trù không thể không nhắc đến nhà nghiên cứu văn hóa Giang Văn Thu thuộc Câu lạc bộ (CLB) Thơ Nhà văn hóa Trung tâm thành phố những năm 80-90 của thế kỷ 20. Ông là người được tôi giới thiệu trong tập sách “Nhân vật lịch sử Hải Phòng” tập IV (Do Sở Văn hóa-Thể thao-Du lịch Hải Phòng chủ biên), được Nhà xuất bản Hải Phòng ấn hành năm 2015. Ông Giang Văn Thu (hay Giang Thu) đã bỏ nhiều công sức, âm thầm đi tìm kiếm nghệ nhân cũ, sưu tầm và mua sắm nhạc cụ, phương tiện, dồn hết tài lực, quên ăn, quên ngủ sưu tầm các làn điệu cùng nhạc cụ ca trù ở các nơi trong và ngoài thành phố, vận động, tập hợp các nghệ nhân ca trù xưa để nhen nhúm lên phong trào ca trù. Năm 1989, ông được nghệ nhân Ngô Duy Thẩn (Trà Phương, huyện Kiến Thụy) trao tặng cây đàn đáy và hội tụ được hai lão nghệ nhân Đào Thị Bảo 75 tuổi, Đào Thị Thẩm 72 tuổi cùng vài ba học viên mới cùng nhau vừa ôn, vừa dạy, vừa học ca trù ở một điểm kín đáo theo yêu cầu của hai đào nương già không muốn cho con cháu họ biết là mình biết nghề.
Từ buổi công diễn đầu tiên ở Nhà văn hóa Thành phố năm 1992 của CLB Ca trù do ông thành lập đến những lần biểu diễn trên sóng Đài Phát thanh Thành phố những năm sau, khán thính giả thành phố dần biết nhiều hơn đến loại hình văn nghệ này. Sau khi có Nghị quyết TW 5 ( khóa 8) năm 1985 của BCH Trung ương Đảng và các chỉ thị, nghị quyết chỉ đạo của chính quyền các tỉnh, thành phố về việc “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, phong trào văn nghệ quần chúng dần phát triển mạnh mẽ. Nhiều cán bộ hưu trí và học sinh, sinh viên đại học cùng người có nhiệt huyết với ca trù đã tìm gặp các nghệ nhân Trần Trọng Quế (79 tuổi), Nguyễn Thị Chính (80 tuổi), Đào Thị Thẩm (80 tuổi), Nguyễn Thị Chín (75 tuổi), Tô Thị Chè (68 tuổi) xin được học học đàn, học hát, học phách, học đánh trống chầu. Để rồi khi các lão nghệ nhân này về với tiên tổ thì đã dần hình thành lớp người kế tục nghiệp ca trù.
Có thể coi năm 1993 là năm thành lập Câu lạc bộ (CLB) Ca trù Hải Phòng khi chính thức hình thành một tổ chức tập hợp các đào nương, kép đàn, người đánh trống chầu ca trù trực thuộc Trung tâm Phương pháp CLB Thành phố (nay gọi là Trung tâm Văn hóa Thành phố). Năm 1996, dưới sự vận động của Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin thành phố Vũ Thiệu Loan và Chi hội văn nghệ dân gian Việt Nam ở Hải Phòng, CLB Ca trù ngày càng đông hội viên, trở thành một chi hội trực thuộc Hội Văn nghệ Dân gian Hải Phòng thuộc Hội Liên hiệp Văn học-Nghệ thuật Thành phố với 8 hội viên và tổ Ca trù ở thôn Đông Môn, xã Hòa Bình, huyện Thủy Nguyên. Sau nhiều ngày đêm khổ công ôn luyện và đào tạo lẫn cho nhau, CLB đã trình diễn được 2 buổi mừng xuân vào các năm 1997, 1998 qua Đài truyền hình và đôi lần tham gia Hội diễn ca múa nhạc dân tộc tại các huyện và thành phố.
Các thế hệ truyền nhân ca trù sau này như Nghệ sĩ ưu tú Đỗ Quyên (Đoàn chèo Hải Phòng), Nghệ nhân Nguyễn Thị Thu Hằng, Lương Hải Phượng, kép đàn Tô Tuyên, Hoàng Khoa (CLB Ca trù Đông Môn), nghệ nhân trống chầu Nguyễn Hãn... với lòng yêu nghề và nhiệt huyết nghệ thuật đã hoạt động tích cực, trau dồi tài năng, dành nhiều giải thưởng tại các cuộc Liên hoan Ca trù toàn quốc và khu vực, tại các Hội diễn văn nghệ quần chúng, góp phần đưa Ca trù Hải Phòng trở thành một trong những địa phương mạnh của cả nước. Danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú mà Nhà nước phong tặng cho Nguyễn Thị Thu Hằng (2018), Tô Tuyên, Hoàng Khoa (2022) là sự ghi nhận những đóng góp của họ trong sự nghiệp bảo tồn, gìn giữ Di sản văn hóa phi vật thể ca trù.
Là ngành thực hiện chức năng quản lý Nhà nước về văn hóa-thể thao, nhận thấy giá trị của di sản văn hóa Ca trù, ngày 09/09/2015, Ủy ban nhân dân (UBND) thành phố Hải Phòng đã ban hành Kế hoạch số 3849/KH-UBND về việc thực hiện Chương trình hành động số 33-CTr/TU ngày 04/2/2015 của Ban Thường vụ Thành ủy Hải Phòng về thực hiện Nghị quyết số 33/NQ-TW ngày 09/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; Quyết định số 3482/QĐ-UBND ngày 27/12/2018; Quyết định số 3319/QĐ-UBND ngày 30/12/2019 ban hành Chương trình công tác năm 2020, Quyết định 3916/QĐ-UBND ngày 28/12/2020 về việc Ban hành Chương trình công tác năm 2021. Trong những Chương trình, kế hoạch đó đều đưa nội dung Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể Ca trù vào nội dung Chương trình công tác năm của thành phố Hải Phòng.
Với sự quan tâm, chỉ đạo của các cơ quan Trung ương và thành phố, trong những năm qua, nghệ thuật Ca trù thành phố Hải Phòng có nhiều khởi sắc với các hoạt động giao lưu, trình diễn, qua đó các nghệ nhân có cơ hội thể hiện, học hỏi và chia sẻ kinh nghiệm với những nghệ nhân thuộc câu lạc bộ ca trù các tỉnh, thành phố khác.
Có thể nói, Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng trong những năm qua đã quan tâm thích đáng đến hoạt động bảo tồn, quảng bá nghệ thuật ca trù, đã tham mưu Ủy ban nhân dân thành phố thành lập Đoàn nghệ thuật Ca trù thành phố Hải Phòng tham gia Liên hoan Ca trù toàn quốc năm 2018 và đạt 01 giải A toàn đoàn, 03 giải A, 02 giải B cá nhân. Năm 2018, Hội đồng Xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú cấp Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể đối với 03 nghệ nhân Hải Phòng, trong đó có 01 nghệ nhân Ca trù. Năm 2020, Sở Văn hóa và Thể thao tham mưu Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xét tặng danh hiệu nghệ nhân Ưu tú lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể đối với 10 nghệ nhân, trong đó có 03 nghệ nhân Ca trù.
Năm 2019, Sở Văn hóa và Thể thao triển khai Đề án tái tạo không gian văn hóa sân đình với mục đích thực hành, truyền dạy nghệ thuật trình diễn dân gian trong đó có di sản văn hóa phi vật thể Ca trù. Sở Văn hóa và Thể thao đã phối hợp cùng các Câu lạc bộ tổ chức các chương trình trình diễn, giao lưu phục vụ khách du lịch tại đình Hàng Kênh, phủ từ Đông Môn, phối hợp với các trường học triển khai tổ chức truyền dạy ca trù đến học sinh, sinh viên. Trong những năm qua, Giáo phường Ca trù Hải Phòng đã đào tạo được nhiều lứa học viên là các học sinh của các trường Tiểu học Nguyễn Công Trứ, Trương Công Định, An Đà, trường Trung cấp Văn hóa nghệ thuật và Du lịch; câu lạc bộ Ca trù Đông Môn đã truyền dạy các học viên là học sinh trường Tiểu học Hòa Bình. Các em đã nắm bắt được một số làn điệu cơ bản của ca trù như Hát nói, Bỏ bộ, Bắc phản, Miễu, Gửi thư. Năm 2020, Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng và các Câu lạc bộ Ca trù đã phối hợp với Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia thực hiện Dự án “Hiệu chỉnh khuôn thước Ca trù” với sự tham gia của 10 nghệ nhân Ca trù Hải Phòng trong thời gian 04 tháng (từ tháng 9 đến tháng 12) tại di tích kiến trúc quốc gia Đình Hàng Kênh, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng.
Từ năm 2013 đến nay (trừ năm 2021 do dịch Covid 19), Sở Văn hóa và Thể thao đều bố trí kinh phí hỗ trợ hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản phi vật thể Ca trù tại thành phố Hải Phòng. Để bảo vệ giá trị di sản văn hóa vật thể Ca trù, tạo điều kiện cho hoạt động trình diễn, truyền dạy Ca trù thuận lợi, năm 2018, Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng đã Quyết định tu bổ, tôn tạo Di tích Lịch sử-văn hóa cấp thành phố Phủ từ Đông Môn (xã Hòa Bình, huyện Thủy Nguyên) và sửa chữa cấp thiết Di tích Lịch sử - VH cấp Quốc gia đình Hàng Kênh (năm 2020-2021).
Cần nói qua sự kiện CLB Ca trù Hải Phòng có tinh thần cầu thị, học hỏi để phục dựng thành công lối hát Cửa đình vốn đã thất truyền:
Trong số những nghệ nhân lão thành ca trù còn lại tới năm 2014, cụ Nguyễn Phú Đẹ ở huyện Tứ Kỳ (Hải Dương) được xem là kép đàn duy nhất từng thực hành Hát cửa đình vùng Hải Dương thời xưa. Bố ông nguyên là quản giáp hàng tổng, mẹ ông vốn là một đào ngự - từng vào kinh thành Huế hát chúc thọ vua Nguyễn.
Dù đã 91 tuổi vào năm 2014, nhưng thật may mắn là nghệ nhân Nguyễn Phú Đẹ hãy còn khỏe mạnh minh mẫn và ông có một trí nhớ tốt về cách thức và lối hát cửa đình. Bởi vậy nhờ sự giới thiệu của nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền, CLB Ca trù Hải Phòng, đứng đầu là Nghệ sĩ Ưu tú Nguyễn Thị Đỗ Quyên đã tìm đến cụ Đẹ với mong muốn được truyền dạy thể thức và làn điệu hát cửa đình và được cụ nhận lời. Bốn tháng ròng rã bắt đầu từ tháng 9-2014, NSƯT Đỗ Quyên - chủ nhiệm CLB Ca trù Hải Phòng đã cùng với các ca nương, đào kép của câu lạc bộ lặn lội từ Hải Phòng về Hải Dương, đến nhà cụ Đẹ để nhờ cụ truyền dạy cho các ngón nghề, cách thức trình tự một chầu hát cửa đình hoàn chỉnh. Cùng với sự định hướng của nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền, thầy trò cụ Đẹ đã biến ý tưởng và ký ức thành hiện thực, khi phục dựng lại đầy đủ và nguyên vẹn một canh hát thờ của ca trù.
Và tại Đình Hàng Kênh (TP Hải Phòng) ngày 14/01/2015, lần đầu tiên sau 60 năm vắng bóng, trình thức “Hát cửa đình” của nhạc Ả đào cổ điển bước đầu đã chính thức sống dậy trong buổi biểu diễn báo cáo kết quả học tập của CLB Ca trù Hải Phòng với sự tham gia của nghệ nhân Nguyễn Phú Đẹ, thu hút rất đông người xem. Với 14 thể cách chia làm 5 lớp diễn, bắt đầu từ màn múa Tứ linh từ ngoài sân đình, dàn nhạc bát âm trước cửa đình, các ca nương và đào kép của CLB đã thực sự làm người tham dự ngỡ ngàng. Bài bản, nghiêm ngắn nhưng vẫn lộ ra cái chất thăng hoa tột đỉnh của nghệ thuật ca trù. Trong vòng 90 phút trình diễn, CLB đã khẳng định được khả năng, sự kế thừa và phát triển nghệ thuật ca trù ở thành phố Cảng.
Dòng lưu bút của nghệ nhân dân gian Nguyễn Phú Đẹ: “Công nhận Câu lạc bộ Ca trù Hải Phòng học lối hát cửa đình đã đạt chuẩn” là sự đánh giá khách quan cho nhận định trên.
NSƯT Đỗ Quyên cho biết, canh hát cửa đình được phục dựng hoàn toàn dựa vào trí nhớ của nghệ nhân Nguyễn Phú Đẹ. Toàn bộ kinh phí học hát, học đàn, cho đến việc phục dựng một cách bài bản, nghiêm túc trình tự nghi thức của một canh hát cửa đình, câu lạc bộ đều tự xoay xở. Cho đến lúc đó, chị chưa nhận được một sự hỗ trợ nào từ các cơ quan chức năng cũng như các đơn vị bảo tồn di sản. Nghe đâu chị phải đi vay tiền để có đủ kinh phí chi cho các khoản phục dựng bài bản và công phu này. Học hát thì gian truân là thế, phục dựng thì kỳ công và tốn kém thế, nhưng khi được hỏi về kế hoạch để thực hành và phổ biến ra công chúng canh hát cửa đình này như thế nào thì chị Quyên cũng lúng túng không biết trả lời sao. Không gian đình Hàng Kênh rất lý tưởng cho việc trình diễn hát cửa đình. Tuy nhiên, để tái hiện trọn vẹn một canh hát như thế không hề dễ dàng, bởi cần tiền và công sức. Và biểu diễn để thu về kinh phí tự nuôi sống và giúp cho các đào, kép tiếp tục theo nghiệp ca trù bằng cách nào thì chị Quyên cũng không thể biết. Chỉ biết rằng, với đam mê nghề nghiệp và mong muốn bảo tồn nghệ thuật ca trù, mỗi tháng vào các buổi sáng thứ Bảy của tuần cuối cùng trong tháng, giáo phường ca trù Hải Phòng do chị làm Chủ nhiệm vẫn tổ chức canh hát ca trù cuối tháng đều đặn tại nhà giải vũ Đình Kênh, phục vụ công chúng Hải Phòng và du khách yêu mến môn nghệ thuật này.
Đến nay, qua 30 năm xây dựng và phát triển, Giáo phường Ca trù Hải Phòng đã có hơn 40 hội viên, trong đó có 1 NSƯT, 3 nghệ nhân Ưu tú, 7 nghệ nhân Dân gian; được tặng 3 bằng khen của Bộ Văn hóa, 2 bằng khen của UBND thành phố Hải Phòng, 1 bằng khen của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, 2 bằng khen của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam và rất nhiều huy chương vàng, bạc trong các kỳ liên hoan. Các nghệ nhân ca trù Hải Phòng vẫn nỗ lực không ngừng trong công việc truyền dạy, bảo tồn, thực hành - quảng bá di sản ca trù của dân tộc.
Mong rằng các Hội chức năng và ngành Văn hóa thành phố quan tâm thiết thực hơn nữa tới những cố gắng đáng trân trọng của các nghệ nhân dân gian Hải Phòng nói chung và các ca nương, kép đàn ca trù Hải Phòng nói riêng, giúp cho các nghệ nhân có thêm động lực trên con đường bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật dân gian truyền thống.
Phạm Văn Thi, hội viên Chi hội Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam tại Hải Phòng.
Ý kiến bạn đọc
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
