Nghệ thuật kiến trúc Phật giáo Hải Phòng

Ths, KTS Nguyễn Minh Trí

Phó Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Hải Phòng

Thành phố Hải Phòng là địa phương được tiếp cận và truyền bá Phật giáo ngay từ những ngày đầu sơ khai, qua con đường truyền đạo chính từ biển Đông như các địa danh Nê Lê - Đồ Sơn, hay những di tích khảo cổ được tìm thấy trên đảo Cát Bà và một phần từ đường bộ. Trong quá trình hình thành và phát triển, Phật giáo Hải Phòng đã để lại một kho tàng văn hóa vật thể và phi vật thể vô cùng phong phú. Trong đó nghệ thuật kiến trúc Phật giáo của Hải Phòng có những nét đặc trưng của văn hóa xứ Đông và văn hóa Hải Phòng. Kiến trúc những ngôi nhà ở Hải Phòng được hình thành theo khu vực dân cư sinh sống, Trên núi cao, vùng đồng bằng và ngoài hải đảo.

Hiện nay ở Hải Phòng có hơn 60 ngôi chùa, trong đó 33 ngôi là di tích Quốc gia đặc biệt, 127 chùa là di tích cấp tỉnh thành phố. Mỗi ngôi tự viện là một công trình nghệ thuật kiến trú mang trên mình một sứ mệnh lịch sử, một sắc màu tâm linh, lưu giữ nét văn hóa dân tộc và còn là những chứng tích lịch sử của công cuộc dựng nước và giữ nước. Hải Phòng có nhiều ngôi cổ tự với kiến trúc còn hầu như nguyên vẹn những nét rêu phong cổ kính. Hệ thống tượng Phật, chuông đồng, khánh đá, hoành phi câu đối vô cùng phong phú, bên cạnh đó là các lễ hội Chùa truyền thống được lưu giữ trong nhân gian. Đạo Phật từng bước dung hợp với tín ngưỡng bản địa như tục thờ tổ tiên, hay thờ cúng các vị thần, đã tạo nên không gian thờ tự Phật, Thánh, Mẫu, hay tiền Phật hậu 7 Thánh, mang một sắc thái riêng về nghệ thuật kiến trúc Phật giáo tại thành phố Hải Phòng.

Hệ thống chùa cổ ở Hải Phòng là những báu vật kiến trúc vô giá của ông cha để lại. Những ngôi chùa cổ tại Hải Phòng mang kiến trúc Từ thời Đinh - Lý -Trần và thời Nguyễn. Kiến trúc thời Lý - Trần tiêu biểu với mô tuýp hoa văn điêu khắc trên các bức phù điêu, hoành phi, câu đối, tháp cổ, là lịch sử văn hóa, thông tin về các nhân vật lịch sử có những thông điệp, nhằm gửi tới thế hệ kế tiếp những giá trị đạo đức kiến thức xã hội. Các ngôi chùa cổ đã và đang được bảo vệ nghiêm,

một số công trình xuống cấp được trùng tu một cách khoa học, có nghiên cứu, đảm bảo giá trị về lịch sử và nghệ thuật kiến trúc.

Hải Phòng là địa phương hội tụ đầy đủ các yêu tố địa lý có đồi núi, đồng bằng, đô thị, thôn quê, hải đảo và biển. Tại các đảo xa xôi nhất Phật giáo cũng đã có những ngôi chùa được xây dựng mới, đây là những công trình kiến trúc mang nhiều ý nghĩa không những đối với đồng bào Phật tử là những ngư dân, mà còn là ý nghĩa to lớn như cột mốc gìn giữ biên cương lãnh thổ. Kiến trúc ngôi chùa trên đảo Bạch Long Vỹ chính là mang ý nghĩa sâu xa đó ở vùng biên hải, khẳng định quyền của người dân Hải Phòng nói riêng và người nước Việt nói chung.

Kiến trúc chùa, đình, tháp cổ ở Hải Phòng có những di tích đã hơn 300 năm với nghệ thuật kiến trúc độc đáo riêng có ở Hải Phòng. Có thể kể ra như đình Hàng Kênh, chùa Hang, tháp Tường Long… nằm ở trong hệ thống di tích lịch sử nổi bật của thành phố Hải Phòng. Nói về đình Hàng Kênh đã lưu giữ được những nét kiến trúc, văn hóa độc đáo và giá trị. Đình Hàng Kênh nằm trên đường Nguyễn Công Trứ, phường Hàng Kênh, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng. Đình được khởi dựng vào cuối thế kỷ XVII. Đình Hàng Kênh được xây dựng theo bố cục kiến trúc truyền thống: đại đình, tọa ống muống và hậu cung. Ngoài kiến trúc chính còn có hai tòa giải vũ, văn miếu, hồ bán nguyệt. Đình Hàng Kênh được xây dựng để thờ thành hoàng làng, sau này được vua Tự Đức cho tu bổ, tôn tạo và được dành làm nơi thờ “Quốc tổ trung hưng” Ngô Quyền - người có công đánh tan quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng năm 938, mở ra một kỷ nguyên độc lập tự chủ lâu dài cho dân tộc Việt Nam. Tòa đại đỉnh là phần kiến trúc trọng yếu nhất của ngôi đình, có quy mô bề thế gồm 7 gian, mái lợp ngói mũi hài, đầu đạo cong vút. Nét đặc sắc, độc đáo của tòa đại đình là các mảng trang trí chạm khắc cầu kỳ, tinh xảo như chạm bong hình, chạm nổi, chạm thủng trên các xà, cột, câu đầu, bảy hiên, cốn… tạo nên không gian nhiều tầng, nhiều lớp, một thế giới điêu khắc sống động với nhiều đề tài phong phú, đa dạng như rồng, mây, hoa lá, kỳ lân, phượng. Ngoài hiên, trên các tấm ván, dưới các chấn song có tới hơn 100 mảng chạm hình rồng, mây, hoa, lá cách điệu. Cả trong và ngoài đình Hàng Kênh có tới 268 mạng chạm tinh xảo. Đình Hàng Kênh không chỉ có giá trị lớn về nghệ thuật kiến trúc điêu khắc mà còn bảo lưu được kiểu thức ván sàn lòng thuyền hiếm có, đưa đình

Hàng Kênh trở thành một di sản văn hóa đặc sắc trong ngôi đình Việt Nam. Đình Hàng Kênh là di tích đặc biệt, tiêu biểu của thành phố Hải Phòng, được Nhà nước xếp hạng di tích quốc gia từ năm 1962.

Chùa Hang hay còn gọi là Cốc Tự tọa lạc tại khu 1, phường Vạn Sơn, quận Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng được xem là ngôi chùa thiên tạo lớn nhất trong khu di tích lịch sử Đồ Sơn. Đây được coi là nơi đầu tiên đạo Phật du nhập vào Việt Nam. Đúng như tên gọi của chùa, các bậc tiền nhân đã lấy một hang đá trên núi Vạn Tác để lập chỗ tu hành. Đây là ngôi chùa có kiến trúc hết sức đặc biệt, chùa được đặt trong lòng hang đá ven sườn núi cao 35m, rộng 7m và được chia thành hai bậc thềm trong - ngoài. Về tổng quan, chùa có cấu trúc hình thang, xuyên thẳng vào trong núi với độ dài khoảng 25m. Theo truyền ngôn, một nhà sư tên Bần, người xứ Thiên Trúc theo thuyền đi truyền bá đạo Phật đã đến cư trú tại hang và mở chùa này. Nhiều nhà nghiên cứu trong nước cho rằng đây là nơi đầu tiên đạo Phật du nhập vào nước ta. Chùa Hàng là điểm đến thú vị để tìm hiểu về lịch sử Phật giáo và tín ngưỡng dân tộc. Vì vậy, ở đây luôn có nhiều du khách, phập tử đến tham quan, chiêm bái. Bên ngoài chùa Hang Đồ Sơn là cảnh sắc núi non, mây trời, biển cả và tượng Phật Quan Âm. Bên phải là nhà thờ tổ, tiếp theo là tòa tháp. Mặc dù đã trải qua nhiều lần tôn tạo nhưng, kiến trúc của chùa Hang Đồ Sơn “Tiền Phật, hậu Thần” về cơ bản vẫn không thay đổi. Trải qua nhiều thăng trầm cùng với lịch sử dựng nước và giữ nước, chùa Hang hiện nay không còn nằm cheo leo trên bờ biển mà đã lùi xa cách khuôn viên chùa cũ hơn 100 m. Nhận thức được nghệ thuật kiến trúc chùa Hang là một di sản văn hóa quan trọng nên ban quản lư chùa cùng cơ quan quản lý văn hóa quận, thành phố quan tâm bảo tồn, tôn tạo thường xuyên.

Tháp Tường Long hay còn gọi là chùa Tháp hoặc tháp Đồ Sơn được xây dựng vào thời vua Lý Thánh Tông - giai đoạn Phật giáo phát triển mạnh mẽ và được tôn làm quốc đạo. Công trình được xây trên bãi đất rộng khoảng 2.000m2 với 9 tầng, chiều cao 100 thước. So với các công trình kiến trúc thời bấy giờ, công trình Phật giáo này được xem như ngọn tháp cao nhất với vị trí trên đỉnh núi cao 128m so với mục nước biển. Theo các bản thuyết minh về chùa Tháp, nơi đây được xây dựng ngoài mục đích phục vụ cho tín ngưỡng, tôn giáo còn là đài quan

sát nhằm theo dõi các biến động phía Đông Bắc. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, tháp Tường Long đã trở thành một di tích khảo cổ học. Người ta đã tìm thấy phế tích tháp với nền móng hình vuông, lòng tháp rỗng, trên các viên gạch vẫn còn hiện những hàng chữ nổi bằng tiếng Hán: “Lý gia đệ tam đế Long Thụy Thái Bình tứ niên tạo”. Năm 2007, tháp Tường Long Hải Phòng đã được phỏng dựng lại và chính thức được khánh thành vào năm 2017. Tháp mới cao 9 tầng, vỏ tháp được xây dựng bằng gạch gốm, cách trang trí tháp giữ được những nét đặc trung của nghệ thuật kiến trúc thời Lý với các hoa văn, họa tiết mềm mại, tinh xảo.

Nghệ thuật kiến trúc Phật giáo của Hải Phòng còn thể hiện ở các di tích cổ như Chùa Mỹ Cụ ở huyện Thủy Nguyên; Chùa Điềm Niên - Vĩnh Bảo; Chùa Đồng Giới - An Dương; Chùa Linh Quang - Cát Bà; Chùa Mét ở huyện Vĩnh Bảo; chùa Trung Hành ở quận Hải An; Chùa Dư Hàng ở quận Lê Chân; Chùa Vẽ ở quận Ngô Quyền; Chùa Vàng Thiên Chúc ở quận Đồ Sơn; Chùa Phổ Chiếu ở quận Lê Chân; Chùa Đáy ở huyện Vĩnh Bảo; Chùa Lô Trạch ở huyện Vĩnh Bảo… tính nghiêm luật trong thiết kế, phong thủy đẹp. Có thể kể ra đây kiến trúc chùa Mỹ Cụ ở huyện Thủy Nguyên nằm theo thế ngũ linh: phụng, long, quy, hổ, tượng. Theo thứ tự từ chân đến lưng chừng núi, chùa được sắp xếp theo thứ tự: thượng, trung, hạ. Xung quanh chùa là rừng cây rậm rập, sum suê. Ngôi chùa này đã có lịch sử từ thời nhà Đinh (968 - 980). Chùa là nơi tu hành của Tuệ Trung Thượng Sỹ - thầy dạy của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Chính vì những đặc điểm kiến trúc độc đáo cùng với bề dày lịch sự đã mang đến cho tổng quan nghệ kiến trúc Phật giáo của Hải Phòng một nét riêng biệt.

Hiện nay tại thành phố Hải Phòng, nhiều công trình kiến trúc Phật Giáo được tu bổ, nâng cấp nhưng đã tuân thủ chặt chẽ các yêu cầu về kỹ mỹ thuật. Mang lại những công trình kiến trúc Phật Giáo đạt yêu cầu nghệ thuật. Có thể kể ra đây các công trình kiến trúc Phật Giáo đạt yêu cầu nghệ thuật. Có thể kể ra đây các công trình kiến trúc Phật Giáo đạt yêu cầu nghệ thuật. Có thể kể ra đây các công trình kiến trúc Phật Giáo mới được tu bổ mang đến những điểm nhấn kiến trúc đẹp trong thành phố Hải Phòng. Đó là: Chùa Nam Hải - Trụ sở thành hội Giáo hội phật giáo Việt Nam thành phố Hải Phòng; chùa Long Hoa - trên núi Voi ở huyện An Lão; Chùa Đỏ ở quận Ngô Quyền; chùa Thiểm Khê ở huyện Thủy

Nguyên; Chùa Đồng Dụ ở huyện An Dương; Chùa Hòa Liễu ở huyện Kiến Thụy; Công trình trường trưng cao đẳng Phật học hiện đang được xây dựng tại xã Đại Bản, huyện An Dương… đó là những công trình kiến trúc Phật Giáo đã và đang được tu bổ, xây dựng với nghệ thuật kiến trúc đạt được giá trị thẩm mỹ cao, mang sắc thái vùng miền cửa biển Hải Phòng.

Chính bởi yếu tố địa lý của thành phố, nghệ thuật kiến trúc Phật Giáo của Hải Phòng trong các di tích cổ đã được hình thành theo khu vực dân cư sinh sống, trên núi cao, vùng đồng bằng và ngoài hải đảo. Đặc biệt với bề dày lịch sử là địa phương được tiếp cận và truyền bá Phật giáo ngay từ những ngày đầu sơ khai, qua con đường truyền đạo chính từ biển Đông như các địa danh Nê Lê - Đồ Sơn, hay những di tích khảo cổ được tìm thấy trên đảo Cát Bà và một phần từ đường bộ; Đã tạo cho nghệ thuật kiến trúc Phật Giáo của Hải Phòng một nét riêng biệt độc đáo. Đó là những ngôi chùa được xây trong hang động; đó là những ngôi chùa được xây dựng từ thời nhà Đinh, nhà Lý, nhà Trần, nhà Nguyễn với nghệ thuật đặc sắc, phong thủy độc đáo. Đó là những ngôi chùa được xây dựng trên đảo xa, nơi vùng biên hải, như mốc chủ quyền nước Việt.

Mong rằng sau hội thảo này, chúng ta sẽ có thống kê chi tiết hơn nữa về nghệ thuật Phật Giáo ở Hải Phòng; Từ đó đề ra những tiêu chí mang đầy đủ định tính và định lượng, nhằm xác định một hệ qui chiếu trong công tác bảo tồn và duy tu các công trình kiến trúc Phật giáo cổ ở Hải Phòng. Qua đó khẳng định tinh hoa tư tưởng Phật giáo trong lòng văn hóa dân tộc; khẳng định vị trí, vai trò của Phật giáo với những giá trị văn hóa trong đó có nghệ thuật kiến trúc đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của thành phố Hải Phòng nói riêng và các tỉnh thuộc Xứ Đông xưa nói chung.

Nguồn bài tham luận in trong: “Kỷ yếu Hội thảo Phật giáo xứ Đông

trong dòng chảy văn hóa dân tộc” Tr275 - Tr27