Chùa tháp cổ ở Hải Phòng - Đầu mối về du nhập Phật giáo lần đầu vào Việt Nam

PGS.TS. Hoàng Thị Thơ

Viện Nghiên cứu Tôn giáo

Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

TÓM TẮT

Chủ đề du nhập Phật giáo lần đầu tiên vào Việt Nam vẫn luôn luôn mới và hấp dẫn, như một nhu cầu khẳng định sự chính truyền của Phật giáo Việt Nam và giải mã một số huyền thoại về cội nguồn Phật giáo đầu tiên ở Việt Nam, như: Ai là người đầu tiên truyền bá Phật giáo vào Việt Nam; Ai là những Phật tử Việt Nam đầu tiên; Giáo lý Phật giáo đầu tiên vào Việt Nam là gì (Nguyên thủy hay Đại thừa), theo con đường nào...? Các nghiên cứu đi trước (bằng nhiều phương pháp), khi bàn về văn hóa Phật giáo Xứ Đông thường bỏ qua thời kỳ cổ đại, mà tập trung nhiều vào các thời kỳ rực rỡ của Đại Việt (Lý-Trần), nhưng lại đều ngầm nhất trí Phật giáo Việt Nam có trước Phật giáo Trung Quốc, do được du nhập theo đường biển thẳng từ Ấn Độ vào Việt Nam. Hải Phòng là một vùng cửa biển lớn, được thiên nhiên ưu đãi, với những ngôi chùa tháp cổ xưa đại diện cho Phật giáo Xứ Đông, có thể là dấu mối góp phần tìm lại nguồn cội lịch sử của các trung tâm Phật giáo sớm nhất của Việt Nam từ thời Luy Lâu (Giao Chỉ (Chiao Chih)), hay thậm chí từ thời Lạc Việt (Hùng Vương).

Bài viết sẽ bàn thêm về các ý như: Phương pháp nghiên cứu về du nhập PG lần đầu vào Việt Nam. Dấu mối nghiên cứu về du nhập Phật giáo lần đầu qua chùa tháp cổ Hải Phòng (niên đại sớm nhất của tháp cổ, chùa cổ); Giá trị tìm về nguồn cội đầu tiên của Phật giáo Việt Nam.

- Phương pháp nghiên cứu về du nhập PG lần đầu vào Việt Nam

Chủ đề du nhập Phật giáo lần đầu tiên vào Việt Nam vẫn luôn luôn mới và hấp dẫn, như một nhu cầu khẳng định sự chính truyền của Phật giáo Việt Nam và giải mã một số huyền thoại về cội nguồn Phật giáo đầu tiên ở Việt Nam. Đó là những vấn đề gắn liền với sự khẳng định về niên đại sớm nhất của Phật giáo ở Việt Nam (miền Bắc Việt Nam).

Nói chung, từ tiếp cận sử học và văn bản học, địa lý học các nghiên cứu về khởi nguồn của Phật giáo ở Việt Nam trước Luy Lâu, đều có hướng liên hệ ít nhiều đến Xứ Đông (gồm Hải Phòng) như cửa ngõ để Phật giáo từ Ấn Độ theo đường biển vào Việt Nam. Nhưng Phật giáo đến Xứ Đông từ khi nào, điểm đến đầu tiên là ở đâu, và đã phát triển trước khi tới Luy Lâu ra sao... gần như còn bỏ ngỏ, hoặc được nhận định chung chung gộp với Giao Châu, như: “Phật giáo theo đường biển từ phương Nam truyền giáo vào Giao Châu sớm hơn theo đường bộ từ phương Bắc truyền xuống”. Vậy con đường thông với Thiên Trúc (tức Phật giáo Nguyên thủy ở Ấn Độ) sớm nhất có phải là từ Hải Phòng (Đồ Sơn) thuộc Xứ Đông không, và Phật giáo Xứ Đông có những gì... cần nhiều hướng nghiên cứu bổ sung thêm.

Các cách tiếp cận Sử học. Khảo cổ học, Văn bản học, Văn học, Tôn giáo học, Phật học, Thiền học, Địa lý học... được các học giả trong và ngoài nước sử dụng một cách tích cực trong quá trình nghiên cứu về điểm khởi nguồn của Phật giáo Việt Nam, và đã có nhiều thành tựu quý giá, nhưng vẫn còn những điểm chưa có được sự nhất trí như: Việt Nam thời khởi thủy có địa lý như thế nào? Ai là người đầu tiên truyền bá Phật giáo vào Việt Nam? Ai là những Phật tử Việt Nam đầu tiên? Giáo lý Phật giáo đầu tiên vào Việt Nam là gì (Nguyên thủy hay Đại thừa)? Phật giáo lần đầu tiên truyền vào Việt Nam ở địa chỉ nào?... Nói chung câu trả lời trực tiếp hay gián tiếp đều theo hướng trở về tìm kiếm ở Phật giáo Xứ Đông, trong đó địa danh Thành Nêlê cùng với huyền thoại sa môn/sư Bần (hay sư Phật Quang) cùng Phật tử đầu tiên là Chử Đồng Tử và niên đại suy luận là Phật giáo vào Việt Nam lần đầu theo đường biển đã có từ thế kỷ III trước CN.

Như vậy, với tiếp cận đa ngành, kết hợp nhiều phương pháp để tiếp tục giải mã những ẩn số về cội nguồn Phật giáo Việt Nam, thì vai trò và ý nghĩa của Phật giáo Xứ Đông (gồm Phật giáo Hải Phòng) trong lịch sử Phật giáo Việt Nam càng trở nên một dấu mối đặc biệt.

Theo chính sử, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư của Ngô Sĩ Liên, trong Kỷ Hồng Bàng Thị (khoảng 2879-257 trước CN), các vua Hùng Vương (các con trai Lạc Long Quân) thống trị nước Văn Lang, chọn kinh đô là Phong Châu (Phú Thọ ngày nay), tên nước là Văn Lang với địa lý lãnh thổ cương chính trị sớm nhất bao gồm toàn bộ các tỉnh Bắc bộ và 3 tỉnh (miền Bắc Trung bộ này nay: Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh) [Đại Việt Sử Ký Toàn Thư. 2012, 47-49; Quang Lâm: 2018]. Như vậy Xứ Đông (gồm cả Hải Phòng hiện nay) là vùng đất cửa sông, ven biển, rất thuận tiện cho hàng hải từ Ấn Độ thông thương với Đông Bắc Á và Đông Nam Á. Đây là một trong những dấu mối về du nhập Phật giáo thẳng từ Ấn Độ qua đường biển đến Việt Nam.

Theo tiếp cận văn bản học, từ một số cổ văn (Pali, Hán) như: Mahāvamsa của Srilanka, Giao Châu ký (Hán: 交州記, thế kỷ IV) của Lưu Hân Kỳ, Thủy Kinh Chú (thế kỷ VI) của Lịch Đạo Nguyên, Lâm Áp Ký (林邑記), Thái Bình Hoàn Vũ Ký (太平寰宇記) của Nhạc Sử (樂史) thời Tống, Thiền Uyển Tập Anh, Tục Cao Tăng Truyện... các nghiên cứu đều gần như nhất trí cho rằng Luy Lâu có kết nối rất sớm với Phật giáo Ấn Độ, là trung tâm Phật giáo sớm nhất của Việt Nam và khu vực Đông Bắc Á. Chẳng hạn, lời pháp sư Đàm Thiên thời vua Tùy Cao Tổ (581-604) khẳng định rằng: “Xứ Giao Châu có đường thông với Thiên Trúc. Khi Phật pháp mới đến Giang Đông (tức Trung Hoa) chưa khắp thì ở Luy Lâu (Liên Lâu) đã có tới hai mươi ngôi bảo tháp; độ được hơn 500 vị tăng và dịch được 15 quyển kinh rồi” [Hoàng Xuân Hãn: 2018].

_____________________

¹ Xứ Đông là tên thường gọi của Tỉnh Hải Dương xưa (bao gồm cả Hải Phòng và một phần tỉnh Quảng Ninh nay), do vị trí ở phía Đông kinh đô Thăng Long (Ngô Đăng Lợi (2007), Lịch trình Phật giáo xứ Đông và Hải Phòng. TC Nghiên cứu Tôn giáo, số 8, tr. 24)

Về niên đại, qua Biên Niên Sử (Mahāvamsa) của Srilanka (Tích Lan) cho thấy đoàn truyền giáo thứ 8 do vua Asoka phái đến vùng Kim địa (Suvanabhumi)¹, nay chính là vùng bờ biển Đông Nam Á. Ngô Đăng Lợi đã liên hệ với chương “Hùng Vương Phạm Tăng” trong Đạo Giáo nguyên lưu của Thiền sư An Thiền, năm khắc in là (1845 - Thiệu Trị Ngũ Niên Tuế Thứ Ất Tỵ), từ đó đưa ra nhận định về niên đại sớm nhất: “Phật giáo đã đặt nền móng tại Việt Nam từ thời Hùng Vương, sư dạy đạo đầu tiên là sư Phật Quang, phật tử Việt Nam đầu tiên là Chử Đồng Tử” [Xem thêm: Lĩnh Nam chích quái:1990]. Hoặc tham khảo Lưu Kỳ Hân viết trong Giao Châu Ký có liên quan đến Xứ Đông như “Thành Nêlê ở phía Đông Nam huyện Định An, cách sông 7 dặm, tháp và giảng đường do vua A Dục dựng vẫn còn, những người đốn củi gọi là Kim Tượng” [Ngô Đăng Lợi: 2007, 8, 22]. Từ đó tiến tới khẳng định nơi Phật giáo du nhập vào Việt Nam lần đầu phải từ thế kỷ thứ III TCN, và Hải Phòng (gồm Đồ Sơn) là địa chỉ trong vùng Kim Địa, mà hai vị sứ giả Ấn Độ (Sona, Uttara) đã đến truyền giáo theo phái đoàn thứ 8 do Asoka phái đi.

Về khảo cổ học, ở Hải Phòng còn lại rất ít bằng chứng (di vật hay văn bản hoặc kinh điển sớm) để minh chứng thêm cho các suy luận về niên đại và địa điểm, nên chủ yếu phải dựa vào các huyền thoại (về Sa môn, sư Bần, sư Phật Quang, Chử Đồng Tử, Tiên Dung, Thành Nêlê) trong các truyền thuyết dân gian. Tuy nhiên, điểm chung là tất cả di vật cổ dù ít ỏi đều ghi nhận sự hướng ra biển của Xứ Đông (bao gồm Hải Phòng) như là vùng cửa biển giao lưu với các thương gia Ấn Độ đến buôn bán với Đông Nam Á và Đông Bắc Á từ trước Công nguyên. Các chùa tháp cổ của Xứ Đông sát biển (Hải Phòng) gắn với thời Hùng Vương² được sách Lĩnh Nam Chích Quái nhắc đến, và nhiều nghiên cứu nhắc lại, là phế tích thành Nêlê - nơi Chủ Đồng Tử học Đạo Phật. Từ tiếp cận sử học và khảo cổ học, Đồng Hồng Hoàn cùng Hội sử học Hải Phòng có một công trình khẳng định Thành Nêlê là kiến trúc Phật giáo đầu tiên của nước Văn Lang (thuộc Đồ Sơn, Hải Phòng hiện nay). Nhưng nhận định này lại hơi rối, vì nó được gắn với hai di tích là: Chùa Hang (Đồ Sơn) và núi Ngọc, tức núi Mẫu, còn gọi là núi Tháp ở Đồ Sơn, nay là nơi bảo tồn tháp Tường Long [Đồng Hồng Hoàn, Trịnh Minh Hiên: 2009]. Đây là chỗ khảo cổ học cần tiếp tục có thêm các minh chứng. Tuy nhiên công trình này còn có ý cho rằng Thành Nêlê không chỉ là một địa điểm (một thành duy nhất) mà đó là dấu mối cho sự kiện Phật giáo vào Việt Nam lúc đó.

Đặc biệt khảo cổ học về các trầm tích văn hóa Đông Sơn cũng cho thấy rõ dấu ấn văn hóa biển của nước Văn Lang, Âu Lạc thời Vua Hùng (thế kỷ III trước CN), mở ra hướng suy luận về Xứ Đông thời văn hóa Đông Sơn rực rỡ chắc đã tiếp nhận và phát triển Phật giáo, rồi xứ Đông

_____________________

¹ Đoàn truyền giáo thứ 8 do ngài Sona và Uttara được vua Asoka (thế kỷ III Trước CN) cử đến vùng Kim địa (Suvanabhumi) để truyền giảng Phật giáo.

² Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư của Ngô Sỹ Liên, “Kỷ Hồng Bàng" gồm Kinh Dương Vương. Lạc Long Quân và Hùng Vương (khoảng 2878 - 256 TCN). Trong số 100 người con của Lạc Long Quân và Âu Cơ, đã suy tôn người con cả làm vua hiệu là Hùng Vương, đặt tên là nước Văn Lang (bao gồm Bắc bộ và 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ngày nay), kinh đô ở Phong châu (nay thuộc tỉnh Phú thọ).

Phật giáo được truyền vào đồng bằng Bắc bộ¹ và sau đó phát triển thành Trung tâm Phật giáo Luy Lâu, “trễ lắm là” vào “cuối thế kỷ thứ hai” hay trước “thượng bán thế kỷ thứ I” theo quan điểm của Trần Văn Giáp trong Le Bouddhisme En Annam Des Origines Au XIIè Sièle [khảo theo Nguyên Lang: 1979].

Từ tiếp cận tôn giáo học liên ngành hiện đại (văn bản, khảo cổ, sử học), nhà Phật học Lê Mạnh Thát, trong tác phẩm Lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thời Lý Nam Đế, cũng cho rằng: “Phật giáo đã đặt nền móng tại Việt Nam từ thời Hùng Vương, sư dạy đạo đầu tiên là sư Phật Quang, phật tử Việt Nam đầu tiên là Chủ Đồng Tử” (Lê Mạnh Thát: 1999]... Nơi đây có một am và có một vị tăng sĩ tên là Phật Quang (có sách ghi là Ngưỡng Quang) [Lĩnh Nam Chích Quái: 1992]

Về tiếp cận ngôn ngữ Việt, các câu chuyện cổ tích, huyền thoại cho thấy người Việt dùng thuật ngữ “Bụt” để chỉ đức Phật. Nhân vật Bụt trong các câu chuyện đó tuy khá đơn giản nhưng cũng chuyển tải được những nội dung sơ đẳng nhất, dễ hiểu nhất về từ bi, vị tha, cứu độ và ngũ giới của giáo lý Phật giáo. Qua đó cũng dẫn tới hướng suy luận về khả năng Việt Nam tiếp nhận Phật giáo buổi đầu trực tiếp từ Ấn Độ nên tên gọi Buddha cũng được tiếp nhận một cách trực tiếp bởi người Việt, đó là sự phiên âm tiếng Sanscrit thẳng ra tiếng thuần Việt: Buddha = Bụt, Stupa = Chùa/tháp. [Xem Quang Lâm: 2018]

Như vậy, có thể thấy các nghiên cứu về khởi nguồn du nhập Phật giáo vào Việt Nam, tuy vẫn còn nhiều điểm vẫn chưa được giải đáp chính xác và tỏ tường, nhưng đã có điểm chung, hướng tìm kiếm chung, đó là cần trở về nghiên cứu các dấu mối về du nhập Phật giáo lần đầu qua chùa tháp cổ Hải Phòng. Đây cũng là hướng để thấy được mối quan hệ khăng khít giữa văn hóa Phật giáo Xứ Đông với văn hóa bản địa. Nói chung, đối tượng nghiên cứu càng mờ thì càng cần sự kết hợp đa dạng các hướng tiếp cận, cũng như kết hợp nhiều phương pháp hiện đại.

Dấu mối về du nhập Phật giáo lần đầu qua chùa tháp cổ Hải Phòng

Sách Chùa cổ Hải Phòng (T1) của Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng Thành phố, có thống kê “Hải Phòng hiện có 611 ngôi chùa,... 48 chùa được xếp hạng Di sản văn hóa cấp quốc gia, 120 chùa được công nhận là Di tích lịch sử - Văn hóa, Di tích Lịch sử Cách mạng và Kháng chiến cấp thành phố [Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng: 2022]. Trong số các chùa đó, có Chùa Hang và Chùa Tháp Tường Long được giới khảo cổ và nghiên cứu lịch sử nhận định rằng đây là những kiến trúc chùa tháp sớm nhất của Việt Nam, có thể là ngay từ thời Phật giáo mới du nhập và có liên quan tới Thành Nêlê. [Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng: 2013, 6, 98, 159].

Chùa Hang (Cốc Tự) hiện nay vẫn còn, tại phường Vạn Sơn, quận Đồ Sơn, TP Hải Phòng. Chùa Hang gắn liền với các truyền thuyết về sự truyền bá Phật giáo buổi đầu vào Việt Nam với các nhân vật Phật giáo đầu tiên như sa môn Bần (cũng là sư Phật Quang), được cho là người Thiên

_____________________

¹ Bắc Bộ là tên gọi từ 1945, thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đây là vùng lõi lịch sử của Việt Nam, tính từ nhà nước Văn Lang đầu tiên. Bắc Bộ có hai thành phố lớn là Hải Phòng và thủ đô Hà Nội và địa lý hành chính kéo dài cho đến Thanh Hóa, Nghệ An

Trúc (tức Ấn Độ) theo đoàn truyền đạo đến Xứ Đông và lập chùa cư trú, tu tập và truyền đạo trên hang núi¹ Vạn Tác (nay là Vạn Sơn, còn gọi là đồi 186). Bên cạnh đó, Chùa Hang còn gắn liền với các sự tích về Chử Đồng Tử - Phật giáo tử đầu tiên của Phật giáo Việt Nam; làng Ba Hào, Chủ Xá con trai Bà Đa làng Cốc Liễu (nay là xã Minh Tân, Kiến Thụy Hải Phòng) là nơi Chủ Đồng Tử vận dụng tư tưởng Phật giáo vào cộng đồng; và các địa danh như đảo Quỳnh Viên (Quỳnh Vy), núi Mẫu, chùa Bần (còn gọi là Núi Ngọc, núi Tháp, núi Quỳnh) là những dấu tích văn hóa xưa của Xứ Đông và Phật giáo thời Văn Lang.

Xưa kia Cốc Tự nằm sát biển, nay thay đổi nhiều, nằm sát đường lớn, nhưng vẫn còn dầy đặc các huyền thoại và suy luận về khả năng Phật giáo từ Ấn Độ đã tới nơi đây do vua Asoka trực tiếp cử các sứ giả đi truyền phật pháp ra ngoài Ấn Độ, từ thời vua Hùng Vương. Cũng tại đây Phật tử đầu tiên người Việt Nam là Chử Đồng Tử đã biết dùng sức mạnh quyền năng và tâm từ bi, bác ái, vị tha để cứu dân, hỗ trợ dân an sinh trong thiên tai địch họa và theo đó hướng người dân đến với Phật giáo.

Chùa Hang đã được tôn tạo nhiều lần và được xếp hạng cổ và độc đáo nhất Việt Nam. Tuy cảnh quan chung của Xứ Đông và Đồ Sơn đã thay đổi nhiều, nhưng kết cấu hang núi đá làm chùa (Cốc Tự) cùng một số di vật như giếng nước ngọt, tượng Phật ngồi thiền bằng đá trên bệ sen, bát hương bằng đá, cùng nhiều bài thơ vịnh cảnh chùa Phật..., đang góp phần tạo nên lịch sử Phật giáo Hải Phòng của Xứ Đông cho đến hôm nay. Ai đến Cốc tự (chùa Hang) của Hải Phòng sẽ có kết nối với lịch sử du nhập Phật giáo lần đầu vào Việt Nam và muốn hiểu thêm về cội nguồn đầu tiên của Phật giáo Việt Nam từ thời Hùng Vương.

Chùa Tháp Tường Long hiện nay trên đỉnh núi Tháp (Mẫu Sơn), thuộc phường Ngọc Xuyên, quận Đồ Sơn, vốn được coi là nơi có nền móng Thành Nêlê dựng từ thời vua Asoka. Chùa Tháp Tường Long được tái xây dựng nhiều lần, từng là chùa được vua ban tên Tường Long (1059), cho thấy đến thời Lý - Trần Phật giáo Xứ Đông rất thịnh vượng và từ thời Lý ngôi chùa này được ghi danh trong Việt Sử Lược, Đại Nam Nhất Thống Chí. Chùa Tháp Tường Long từng bị hư hại bởi nhiều lý do và trở thành phế tích... từng được khai quật hai lần và nay đang được lên kế hoạch phục dựng trên nền cổ khá vĩ đại của Thành Nêlê, đồng thời nhắm tới bảo tồn được nghệ thuật, kiến trúc và vẻ đẹp của một đại tùng lâm Phật giáo Xứ Đông. Chùa Tháp Tường Long sẽ góp phần bảo tồn và giới thiệu kiến trúc Chùa Tháp của Phật giáo ở Xứ Đông trong bức tranh chung của Phật giáo Việt Nam.

Giá trị tìm về ngồn cội đầu tiên của Phật giáo Việt Nam

Có thể nói, Phật giáo Xứ Đông với Thành Nêlê gắn với lịch sử dựng nước Văn Lang thời vua Hùng và văn minh Âu Lạc, khởi đầu của văn minh Sông Hồng. Sự khởi đầu này sẽ góp phần khẳng định sự chính truyền rất sớm của Phật giáo Việt Nam.

_____________________

¹ Phật giáo Ấn Độ có một khu hang động Phật giáo Ajanta rất hung vĩ, được làm trong núi đá nguyên khối, từ trước công nguyên (xem Ajanta Caves trên trang https://www.google.com/search Ajanta +Caves...]

Theo đó có thể suy luận và giải thích được nhiều điểm mờ trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. Chẳng hạn như: hai từ “Bụt” và “Phật” cùng được dùng ở Phật giáo phía Bắc để chỉ đức Thích Ca Mâu Ni (Sakya Muni) - Sơ Tổ của Bụt giáo (Buddhism). “Bụt”, “chùa”, “tháp” là cách dùng giản lược âm theo cách nói “đơn âm” đặc trưng của ngôn ngữ Việt các từ “Buddha” “Stupa” của người Ấn Độ, như là kết quả sự giao tiếp trực tiếp hai ngôn ngữ Ấn - Việt khi họ trực tiếp đến Xứ Đông. Từ “Bụt” khác với từ “Phật”trong “A Di Đà Phật” (阿彌陀佛). Từ “Phật” đã qua Hán hóa của người Trung Hoa trước khi đến Việt Nam trong thời kỳ Bắc thuộc, tức muộn hơn từ “Bụt” mấy thế kỷ. “Bụt” đến Việt Nam ở giới bình dân và đi vào các câu chuyện dân gian, huyền thoại. Đến thời Trần, khi sáng lập Thiền Trúc Lâm với chủ ý xây dựng Phật giáo riêng của Đại Việt, Phật Hoàng Trần Nhân Tông đã chọn dùng từ “Bụt” (trong Cư Trần Lạc Đạo) với hàm ý đặc biệt đề cao lịch sử Phật giáo chính truyền của Việt Nam.

Phật giáo theo đường biển thâm nhập và hòa nhập một cách hòa bình với tôn giáo, tín ngưỡng và văn hóa Xứ Đông vào thời kỳ mà Văn Lang chưa có tôn giáo chính thống, nên sự tiếp thu Phật giáo - một tôn giáo (hoàn chỉnh) từ bên ngoài - rất cởi mở. Sự tiếp thu tôn giáo ngoại lai không thể cở mở nếu khi đó đã có một tôn giáo dân tộc hay một quốc giáo; ví dụ như trường hợp Phật giáo vào Trung Hoa rất khó khăn vì khi đó Trung Hoa đã có quốc giáo (Nho) và tôn giáo dân tộc (Lão).

Sự tiếp thu Phật giáo của Xứ Đông như trong câu chuyện Thành Nêlê, Chử Đồng Tử, sư Bần (Phật Quang) đã cho thấy đó là sự tiếp thu cởi mở nhưng mang tính tự phát và chủ yếu qua giới bình dân chứ chưa có hệ thống (như tổ chức tăng đoàn, các nghi thức truyền pháp, độ tăng, giáo lý của Phật giáo)... Song điều này cho phép dự đoán, trước khi Phật giáo lan tỏa và truyền vào sâu vùng đồng bằng Bắc bộ để phát triển thành trung tâm Phật giáo Luy Lâu, Phật giáo Xứ Đông (Hải Phòng) có sớm nhưng chưa định hình nên một trung tâm Phật giáo sớm ở đây, mà chỉ là tiền đề sớm chuẩn bị cho định hướng tiếp thu và phát triển Phật giáo về sau ở Luy Lâu và ở các tầng lớp xã hội cao hơn. Đó cũng là ý để giải thích vì sao các kiến trúc Phật giáo thời Hùng Vương ở Xứ Đông không bền chắc và đã mai một gần hết.

Du nhập Phật giáo là một quá trình, nhưng dấu mốc sự du nhập Phật giáo từ thế kỷ III TCN vào Xứ Đông theo đường biển là dấu mốc rất quan trọng. Có thể gọi đây là Phật giáo thời Hùng Vương. Hướng nghiên cứu này góp phần khẳng định Phật giáo Việt Nam chính truyền từ Ấn Độ rất sớm và đủ thời gian để hòa nhập, lan tỏa, tiếp biến, trước khi phát triển thành trung tâm Phật giáo tại Luy Lâu và góp phần khẳng định lời pháp sư Đàm Thiên về Phật giáo xứ Giao Châu rất phát triển và có trước Phật giáo Trung Hoa.

Cũng nhờ Phật giáo vào Xứ Đông sớm và trở thành một bộ phận tư tưởng, văn hóa thời Văn Lang, tạo nên cơ sở văn hóa để người Việt Nam cân bằng Tam giáo khi đối trọng với Nho và Lão của Trung Hoa suốt thời Bắc thuộc, giúp cho người Việt không bị đồng hóa. Tinh thần mở ngay từ lần tiếp thu văn hóa, văn minh và tôn giáo (Phật giáo) Ấn Độ của Phật giáo thời Hùng Vương đã tạo nên “tính mở” tích cực, chủ động cho các lần tiếp thu văn hóa ngoại lai sau đó, chẳng hạn như tiếp thu chữ vuông và triết lý Nho, Lão-Trang của Trung Hoa thời Bắc thuộc, nhưng không bị theo đó cứng nhắc. Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa, càng đòi hỏi khả năng tiếp thu, thích nghi và tiếp biến nhưng không để bị biến mất bản sắc, nên càng cần hơn bao giờ hết một khẳng định cội nguồn đầu tiên tích cực của dân tộc. Xứ Đông với Thành Nêlê và nhiều huyền thoại tạo nên lịch sử Phật giáo Hải Phòng có vai trò không nhỏ khi khẳng định và tôn vinh được Phật giáo thời Hùng Vương như khởi nguồn của lịch sử Phật giáo Việt Nam./.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (2012), Ngô Sĩ Liên tu soạn. Nxb Hồng Bàng, Trung tâm Ngôn ngữ Văn hóa Đông Tây, Hà Nội.

2. Hoàng Xuân Hãn (2018) Lịch sử ngoại giao và tôn giáo đời Lý, T.2. Nxb ΚΗΧΗ

3. Đồng Hồng Hoàn, Trịnh Minh Hiên (2009) Thành Nêlê - Đồ Sơn thời Asoka. Nguồn: https://donghonghoan.wordpress.com/2009/11/15/16/

4. Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng (2013), Chùa cổ Hải Phòng T1. Nxb. Hải Phòng

5. Hội Khoa học Lịch sử Hải Phòng (2022), Lịch sử Phật giáo Thành phố Hải Phòng. Nxb Tôn giáo.

6. Tuệ Khương (2010), Bên “Phế tích tháp Tường Long” - Đôi dòng cảm nhận. Nguồn: https://www.daophatngaynay.com/vn/phatgiao-vn/lich-su/5037-Ben-Phe-Tich-Thap-Tuong-Long-Doi-dong-cam-nhan.html

7. Nguyễn Lang (1979) “Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu” trong Việt Nam Phật giáo Sử luận, T1. Nxb Văn học, Hà Nội.

8. Quang Lâm (2018), Phật giáo bắt đầu truyền bá vào Việt Nam như thế nào. Nguồn:http://queviet.eu/kham-pha/tam-linh/116947-phat-giao-bat-dau-truyen-ba-vao- viet-nam-nhu-the-nao]

9. Lĩnh Nam chích quái (1990), Trần Thế Pháp (biên tập), Vũ Quỳnh (hiệu đính), Kiều Phú (soạn dịch). Nxb Văn học, Hà Nội.

10. Ngô Đăng Lợi (2007) “Lịch trình Phật giáo Xứ Đông và Hải Phòng”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 8/20007. Tr. 21-29.

11. Nê Lê - Wikipedia tiếng Việt

12. Tâm Phương (2009) Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu - Sự hình thành và phát triển, nguồn: https://www.daophatngaynay.com/vn/phatgiao-vn/lich-su/3363-trung> tam-phat-giao-luy-lau-su-hinh-thanh-va-phat-trien-tiep-theo.html

13. Lê Mạnh Thát (1999), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Tập 1, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.

14. Phạm Văn Thi (2023), Di tích Phật giáo Xứ Đông. Phần I: Những ngôi chùa tiêu biểu ở Hải Phòng. Nguồn: https://haiphonghoc.com/di-tich-phat-giao-xu-dong- phan-i-nhung-ngoi-chua-tieu-bieu-o-hai-phong.

15. Phạm Văn Thi (2023), Di tích Phật giáo Xứ Đông. Phần II: Những ngôi chùa tiêu biểu ở Hải Dương hiện nay. Nguồn: https://haiphonghoc.com/di-tich-phat-giao- xu-dong-phan-ii-nhung-ngoi-chua-tieu-bieu-o-hai-duong-hien-nay

Nguồn: Bài: Chùa tháp cổ ở Hải Phòng - đầu mối về du nhập Phật giáo lần đầu vào Việt Nam in trong “Kỷ yếu Hội thảo Phật giáo xứ Đông trong dòng chảy văn hóa dân tộc tr65 - tr71