Đặc sắc của nghi lễ Phật giáo gắn với đời sống dân gian thường nhập của chùa làng tại Hải Phòng

Thượng tọa Thích Tục Nhân

Trưởng Ban Nghi lễ Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Hải Phòng

Phật giáo là một tôn giáo lớn tại Việt Nam. Trải qua quá trình du nhập và phát triển lâu dài, Phật giáo có ảnh hưởng to lớn trong văn hóa cộng đồng, nhiều giá trị Phật giáo đã trở thành giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Vì vậy, nghiên cứu về Phật giáo, đặc biệt nghiên cứu phương diện thực hành tôn giáo này trong mối quan hệ với cộng đồng địa phương (làng xã) là một đề tài trọng yếu. Từ sau Đổi Mới, các tôn giáo nói chung và Phật giáo tại Việt Nam nói riêng đã có thay đổi đáng kể về quy mô, cơ cấu, phương thức hoạt động. Hệ thống cơ sở vật chất của Phật giáo như chùa, am, niệm Phật đường, đạo tràng... được tu bổ hay xây dựng mới rất nhiều, các hoạt động thực hành trở nên đa dạng. Hệ thống nghi lễ là một trong những nhân tố tạo thành tính đặc trưng của văn hóa Phật giáo Việt Nam. Thông qua nội dung và hình thức, nghi lễ Phật giáo có chức năng hoằng pháp, phổ cập giáo lý nhà Phật trong cộng đồng. Trong bối cảnh văn hóa Việt Nam hội nhập quốc tế, nghi lễ Phật giáo có sự thay đổi như thế nào và có mối quan hệ ra sao với đời sống của nhân dân? Để trả lời câu hỏi này, chúng tôi lựa chọn chùa làng ở Hải Phòng làm nghiên cứu. Với sự nhận thức vấn đề như trên, chúng tôi lựa chọn chủ đề “Đặc sắc của nghi lễ Phật giáo gắn với đời sống dân gian thường nhật chùa làng tại Hải Phòng" làm nghiên cứu. Chúng tôi sẽ tiến hành hệ thống và phân loại nghi lễ Phật giáo ở chùa làng Hải Phòng, rồi chọn ra những nghi lễ có mối quan hệ khăng khít với đời sống dân gian thường nhật của cộng đồng làng xã để khảo sát. Qua trường hợp cụ thể này, chúng tôi muốn đi đến nhận thức về vị trí của ngôi chùa Phật giáo trong văn hóa địa phương hiện nay.

1. Hải Phòng và chùa ở Hải Phòng

Hải Phòng - vùng đất cửa biển, vùng Đông Bắc tổ quốc, luôn giữ vị trí chiến lược trọng yếu trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Các triều đại phong kiến của dân tộc ta đều xác định vùng đất này là “Yếu hầu của kinh thành”.

Theo các nhà nghiên cứu lịch sử và trên các văn bia cổ sưu tầm còn được lưu giữ tới ngày nay, Hải Phòng là địa phương được tiếp cận và truyền bá Phật giáo ngay từ những ngày đầu sơ khai, qua con đường truyền đạo chính từ biển Đông như các địa danh Nê Lê Đồ Sơn, hay những di tích khảo cổ được tìm thấy trên đảo Cát Bà và một phần từ đường bộ. Trong quá trình hình thành và phát triển, Phật giáo Hải Phòng đã để lại một kho tàng văn hóa vật thể và phi vật thể vô cùng phong phú.

Những ngôi chùa ở Hải Phòng được hình thành theo khu vực dân cư sinh sống. Trên núi cao - vùng đồng bằng và ngoài hải đảo. Qua khảo sát ngày nay Hải Phòng có hơn 600 ngôi chùa, trong đó 33 ngôi là di tích Quốc gia, 127 chùa là di tích cấp tỉnh, thành phố.

Mỗi ngôi tự viện là một công trình nghệ thuật kiến trúc mang trên mình một sứ mệnh lịch sử, một sắc màu tâm linh, lưu giữ nét văn hóa dân tộc và còn những chứng tích lịch sử của công cuộc dựng nước và giữ nước.

Hải Phòng có nhiều ngôi cổ tự còn hầu như nguyên vẹn những nét rêu phong cổ kính, hệ thống tượng Phật, chuông đồng, khánh đá, hoành phi câu đối vô cùng phong phú. Với hệ thống kinh, sách, văn bia, bộ Kinh Trường A Hàm cổ tai chùa Hàng một kiệt tác của Phật giáo, bên cạnh đó là các lễ hội chùa truyền thống được lưu giữ trong dân gian. Đạo Phật từng bước dung hợp với tín ngưỡng bản địa như tục thờ cúng tổ tiên, hay thờ cúng các vị thần, đã tạo nên không gian thờ tự Phật - Thánh - Mẫu, hay tiền Phật hậu Thánh, mang một sắc thái riêng cho Phật giáo tại các tỉnh phía Bắc.

Hệ thống chùa cổ là những báu vật vô giá của ông cha để lại. Những ngôi chùa có tại Hải Phòng chủ yếu mang kiến trúc thời Lý - Trần, hậu Lê, Mạc. Đây là kiến trúc tiêu biểu với mô tuýp hoa văn điêu khắc trên các bức phù điêu, hoành phi, câu đối tháp cổ, là lịch sử văn hóa, thông tin về các nhân vật lịch sử có những thông điệp nhằm gửi tới thế hệ kế tiếp những giá trị đạo đức kiến thức về xã hội. Các ngôi chùa có đã và đang được bảo vệ nghiêm, một số công trình xuống cấp được trùng tu một cách khoa học, có nghiên cứu, đảm bảo giá trị về lịch sử và nghệ thuật kiến trúc.

Là địa phương hội tụ đầy đủ các yếu tố địa lý có đồi núi, đồng bằng, đô thị, thôn quê, hải đảo và biển. Tại các đảo xa xôi nhất Phật giáo cũng đã có những ngôi chùa được xây dựng mới, đây là những công trình mang nhiều ý nghĩa không những đối với đồng bào Phật tử là những ngư dân, mà còn có ý nghĩa to lớn như một cột mốc gìn giữ biên cương lãnh thổ.

Hoạt động tâm linh, tín ngưỡng của Phật giáo như lễ hội đầu xuân tại chùa gắn liền với nhu cầu hưởng thụ văn hóa, sự kết hợp hài hòa giữa nghi thức Tôn giáo và phong tục tín ngưỡng, tập quán tại địa phương làm nên một nét đậm đà bản sắc văn hóa Việt.

2. Hệ thống nghi lễ Phật giáo gắn với đời sống dân gian thường nhật ở chùa làng Hải Phòng.

Hệ thống nghi lễ Phật giáo tại chùa làng Hải Phòng bao gồm: nghi lễ theo vòng xoay thời gian; nghi lễ vòng đời người; nghi lễ độc đáo của chùa làng Hải Phòng. Trong đó, nghi lễ theo vòng xoay thời gian tại chùa làng Hải Phòng có sự tương đồng với hệ thống nghi lễ Phật giáo với các chùa khác trong Giáo hội Phật giáo Việt Nam (bao gồm: lễ đình, lễ chùa đầu năm; hóa vàng gia tiên, khánh đản Ngọc Hoàng, Thượng Nguyên trai đàn thất châu (đàn cúng Phật Dược Sư); tiết Thanh Minh; lập Hạ (vào hè); lễ Phật Đản; tết Đoan Ngọ; nhập Hạ, an cư kiết Hạ; tiết Vu Lan; kết thúc an cư; tất niên; tiễn Táo Quân; lễ giao thừa - lễ trừ tịch). Nghi lễ vòng đời người bao gồm các nghi lễ gắn với người Hải Phòng từ khi sinh ra, trưởng thành, già đi, tới khi quá văng (bao gồm: lễ cầu tự; hộ thai; tôn nhang; bán khóa; quy y Tam Bảo; hằng thuận; các nghi lễ tang ma, cúng giỗ). Nghi lễ độc đáo của chùa làng Hải Phòng chủ yếu bao gồm các lễ hội văn hóa của địa phương (bao gồm: lễ hội mùa Xuân; lễ kỳ phúc; lễ hội mùa thu). Tất cả nghi lễ đều có sự tham gia của nhà sư và Phật tử của chùa. Đồng thời, chúng có gắn bó mật thiết với đời sống dân gian thường nhật của nhân dân Hải Phòng.

3. Giá trị của hệ thống nghi lễ Phật giáo gắn với đời sống dân gian thường nhật ở chùa làng Hải Phòng

Trong phạm vi tham luận, giá trị của ngôi chùa ở đây được nhận thức qua tiêu điểm là hệ thống nghi lễ Phật giáo, thể hiện qua bốn nội dung sau.

Phương tiện nhập thế của Tăng ni: Hệ thống nghi lễ Phật giáo là một trong các phương tiện để Tăng ni thực hiện tinh thần “Phật giáo nhập thế”. Trải qua nhiều biến động lịch sử, đến nay hệ thống nghi lễ Phật giáo tại chùa làng Hải Phòng vẫn là một phương tiện để hỗ trợ chư tăng để Phật giáo đi vào cuộc đời. Đặc biệt, nhà sư trụ trì chùa cũng “nhập thế” bằng việc trực tiếp tham gia vào các công tác chính trị, xã hội tại địa phương.

Giá trị an định tinh thần: Việc duy trì, thực hành, tham gia các nghi lễ Phật giáo là một phương thức đem lại giá trị an định tinh thần cho người thực hiện. Mọi người thường tham gia và thực hiện các nghi lễ để đáp ứng các mong cầu về sức khỏe, giải vận hạn, hướng đến sự an tâm. Từ đó, tìm kiếm điểm tựa tinh thần trong đời sống hiện thực và cảnh giới cực lạc sau khi rời cõi tạm.

Giá trị đạo đức: Kết hợp với các nét đẹp trong đời sống văn hóa địa phương, hệ thống nghi lễ Phật giáo đã góp phần làm cho các giá trị đạo đức của dân cư địa phương có bản sắc riêng. Đồng thời, tính hướng thiện của Phật giáo trong hệ thống nghi lễ có thể xem là một trong những nguồn gốc của chủ nghĩa nhân đạo trong cuộc sống thường nhật.

Giá trị xã hội: Ngôi chùa, đình làng không chỉ là cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, giáo dục ở các làng xã. Hệ thống nghi lễ Phật giáo đa dạng tại các cơ sở này đã góp phần làm nên tính cố kết cộng động. Đồng thời, sự tồn tại của ngôi chùa và hệ thống nghi lễ tại chùa là yếu tố góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa cộng đồng, mở rộng ra là văn hóa dân tộc.

4. Giá trị của ngôi chùa Việt trong bối cảnh xã hội hiện nay

Trải qua hàng ngàn năm, với tư cách là một tôn giáo, đạo Phật đã có những đóng góp to lớn cho dân tộc trên nhiều phương diện: góp phần hình thành đạo đức, lối sống truyền thống của người Việt; tạo nên sự phong phú, đa dạng trong văn hóa Việt Nam. Dù được du nhập, khi vào tới Việt Nam, Phật giáo đã thực sự trở thành một tôn giáo của dân tộc, mang bản sắc riêng của người Việt Nam. Các ngôi chùa Việt mang vẻ đẹp của tâm hồn Việt. Ngoài kiến trúc nghệ thuật, nó còn có chức năng nuôi dưỡng đời sống tâm linh và xây dựng nếp sống đạo đức hướng thiện. Nó đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng, thờ phụng, lễ bái, tu học, sinh hoạt xã hội của mọi tầng lớp dân chúng. Với những giá trị tốt đẹp, mỗi ngôi chùa Việt đã trở thành một di sản văn hóa cần được bảo lưu và phát huy giá trị trong cuộc sống hiện đại. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, cơ chế thị trường, thời đại công nghệ 4.0... như hiện nay, bản thân Phật giáo Việt Nam nói chung và các ngôi chùa nói riêng đang tiếp tục phát huy truyền thống Phật giáo nhập thế đã có hàng ngàn năm của mình, mà chùa làng Hải Phòng trình bày trong tham luận khoa học này là một trường hợp điển hình.

Cùng với đình làng chùa làng Hải Phòng là cơ sở tôn giáo tín ngưỡng mang tính trung tâm của người dân Hải Phòng. Hệ thống nghi lễ Phật giáo tại Hải Phòng đa dạng gồm ba mảng lớn sau: nghi lễ theo vòng xoay thời gian, nghi lễ theo vòng đời người nghi lễ độc đáo riêng có tại từng làng. Tuy nhiên, không phải tất cả các nghi lễ này đề có ảnh hưởng đến đời sống thường nhật của nhân dân địa phương (nghi lễ nhập hạ, tấn hạ...). Các ngôi chùa ở Hải Phòng với kiến trúc đặc sắc, hệ thống nghi lễ Phật giáo và các đặc trưng trong văn hóa làng (tính cộng động và tính dung hợp) đã cho thấy vị trí độc đáo của chùa.

Có thể thấy rằng, hệ thống nghi lễ Phật giáo tại các làng rất đa dạng. Mỗi nghi lễ có hình thức, quy mô tổ chức riêng. Song, những nghi lễ này đều có sự tham gia của nhà sư. Qua đây, có thể thấy được sự gắn kết chặt chẽ của hệ thống nghi lễ Phật giáo với đời sống của nhân dân Hải Phòng. Các nghi lễ đó dù được tổ chức tại các địa điểm khác nhau (chùa, đình, tại gia) thì cũng đều đáp ứng, giải quyết các vấn đề liên quan đến đời sống thường nhật của chính nhân dân địa phương.

Từ trong truyền thống, hệ thống nghi lễ Phật giáo là một phương tiện giúp đạo Phật bắt rễ vào cuộc sống hiện thực, giúp Tăng ni nhập thế. Ngày nay, trong bối cảnh đất nước đang đổi mới và hội nhập quốc tế, hệ thống nghi lễ Phật giáo rõ ràng có ý nghĩa quan trọng trong cuộc sống thường nhật của nhân dân ở các địa phương, mang đến cho cá nhân sự an định về tinh thần, mang đến cho cộng đồng sự gắn kết trong tỉnh thần hướng thiện, góp phần to lớn và công cuộc xây dựng đời sống văn hóa ở cấp cơ sở, xây dựng nông thôn mới nâng cao.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Quảng Chơn (2008), “Nguồn gốc nghi lễ, chức năng ý nghĩa của lễ cúng cô hồn và bán khoán trẻ” Văn hóa Phật giáo, (64), tr.9-12.

2. Lê Hồng Lý (chủ biên), Sự biến đổi của tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay, Nxb Thề giới, Hà Nội.

3. Hà Văn Tấn (1993), Chùa Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

4. Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phan Ngọc Long (1999), Chùa Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

5. Trần Ngọc Thêm, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.

6. Thích Nhật Tư (2008), Ý nghĩa, nguồn gốc và lịch sử hình thành đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc 2008 tại Việt Nam, Nguyệt san Giác ngộ, (146), tr19-23.

7. Nguyễn Quốc Tuấn (2011) “Sự du nhập Việt Nam của Phật giáo từ Ấn Độ và những thành quả” Nghiên cứu Tôn giáo, (5), tr. 27-30.

8. Nguyễn Quốc Tuấn (chủ biên), Phật giáo tri thức cơ bản, Nxb Từ điển Bách Khoa, Hà Nội.

Nguồn: Bài Đặc sắc của nghi lễ Phật giáo gắn với đời sống dân gian thường nhật chùa làng tại Hải Phòng in trong “Kỷ yếu Hội thảo Phật giáo xứ Đông trong dòng chảy văn hóa dân tộc tr101 - tr104”